Cukrzyca u dzieci - badania, leczenie. Edukacja dziecka z cukrzycą

Cukrzyca u dzieci występuje coraz częściej. Jak wynika z ostatnio przeprowadzonych badań, otyłe dzieci są zagrożone cukrzycą bardziej niż dorośli. Organizm dzieci z nadwagą boryka się z większym zapotrzebowaniem na insulinę, która zapewnia prawidłowy poziom cukru we krwi. Jeżeli dzieci w skutek nieodpowiedniej diety szybko przybierają na wadze, organizm nie umie sobie poradzić z produkcją wystarczającej ilości insuliny, stąd też bierze się większość problemów. Należy zatem dbać o zdrową dietę dziecka oraz zapewnić mu odpowiednią dawkę aktywności fizycznej. Co warto wiedzieć o cukrzycy u dzieci?

Odpowiednia pielęgnacja dziecka dotkniętego cukrzycą jest podstawowym zadaniem każdego odpowiedzialnego rodzica. Dbałość o dietę dziecka jest podstawowym środkiem prewencji. Choć w ostatnich latach pojawia się coraz więcej przypadków cukrzycy typu 2 u dzieci (m.in. z powodu stosowania nieprawidłowej diety czy chociażby braku aktywności fizycznej) to jednak wśród tej młodej grupy chorych na cukrzycę znacząco przeważa typ 1 choroby. Pojawienie się jej pierwszych objawów poprzedza długi, często wieloletni, bezobjawowy proces niszczenia komórek β wysp trzustkowych (odpowiedzialnych za wytwarzanie insuliny) spowodowany zaburzeniami w funkcjonowaniu układu odpornościowego.

1. Wywiad w diagnostyce cukrzycy u dzieci

Najważniejsze znaczenie w rozpoznaniu cukrzycy ma dokładnie zebrany wywiad, czyli rozmowa z pacjentem i jego rodzicami. Objawy cukrzycy u dziecka ujawniają się często tuż po lub w odstępie kilkutygodniowym od grypy, anginy czy nawet zwykłego przeziębienia, kiedy to dziecko nie odzyskuje pełni zdrowia, jest osłabione, coraz więcej pije, częściej korzysta z toalety lub moczy się w nocy.

Zobacz film: "Co to jest hipoglikemia?"

Objawy często bardzo zróżnicowane, początkowo są mało swoiste dla cukrzycy, zależą także od tempa rozwoju choroby.
Pierwsze symptomy mogące świadczyć o cukrzycy u dziecka to:

• Łatwe męczenie się, ogólne osłabienie – są wynikiem pojawiającego się już niedoboru insuliny, jednak zazwyczaj błędnie kojarzy się je ze zwiększoną ilością obowiązków w szkole lub zwiększeniem aktywności w zabawie z innymi dziećmi.
• Rozdrażnienie, apatia (czyli brak energii, niechęć do zabawy i nauki).
• Zaburzenia widzenia.

Później dołączają się objawy bardziej charakterystyczne dla cukrzycy jak:

• Częste oddawanie moczu (zwiększony poziom cukru we krwi dostaje się do moczu, do którego zgodnie ze zjawiskiem osmozy przechodzi także woda), także w nocy, u młodszych dzieci moczenie nocne.
• Wzmożone pragnienie, osłabienie i senność spowodowane odwodnieniem (zwiększona utrata wody z moczem).
• Wzmożony apetyt lub niechęć do jedzenia czy wręcz jadłowstręt (który łatwo doprowadza do utraty masy ciała).

Zdarza się, że dziecko trafia do lekarza dopiero gdy dojdzie do wystąpienia kwasicy. W tym wypadku dołączają się:

• nudności,
• wymioty,
• bóle brzucha,
• biegunka,
• bóle głowy,
• ból w klatce piersiowej,
• zaburzenia świadomości, a nawet śpiączka ketonowa (czyli stanów zagrażających życiu dziecka).

Wynika to z dość podstępnego rozwoju cukrzycy u małych dzieci, która rozwijając się przez tygodnie a nawet lata (szczególnie u starszych dzieci) może w ogóle nie dawać wyraźnych objawów. Ponadto objawy i wyniki badań laboratoryjnych mogą być niestałe, o zmiennym nasileniu. U najmłodszych dzieci okres rozwoju choroby jest krótszy a kwasica ketonowa może rozwinąć się w okresie 2-3 dni.

W przypadku kwasicy możliwe jest błędne rozpoznanie innych chorób takich jak:

• zatrucie pokarmowe (z powodu wymiotów i biegunki),
• „ostry brzuch” (pojawia się bowiem napięcie ściany brzucha, bolesność uciskowa),
• zapalenie płuc (z powodu przyspieszonego oddechu i charakterystycznych dźwięków wysłuchiwanych nad płucami),
• problemy związane z sercem (ból zamostkowy, możliwe nieprawidłowości w osłuchiwaniu serca oraz wzrost stężenia białych ciałek krwi).

Rzadziej obserwowanymi objawami cukrzycy są: spadek masy ciała i zwiększona skłonność do występowania ropnych zakażeń u dziecka.

Występowanie cukrzycy u innych członków rodziny, szczególnie w kilku pokoleniach może nasuwać podejrzenie tzw. cukrzycy MODY, czyli dziedzicznego typu choroby spowodowanego genetycznie uwarunkowanym upośledzeniem wydzielania insuliny.

2. Badania dziecka w diagnostyce cukrzycy

Podczas badania dziecka zwracają uwagę takie objawy jak:

• Cechy odwodnienia w postaci mniejszej elastyczności i suchości skóry oraz suchości błon śluzowych.
• Mniejsza od właściwej dla wieku masa ciała.
• Rzadziej zanik tkanki podskórnej.
• Objawy charakterystyczne dla kwasicy ketonowej (jak przyspieszony oddech, przyspieszone tętno, obniżenie ciśnienia tętniczego, zapach „zgniłych jabłek” z ust – spowodowany obecnością acetonu w wydychanym powietrzu, zaczerwienienie skóry twarzy, zwiększenie napięcia brzucha).

Trzeba pamiętać, że czasem badanie fizykalne może nie wykazać żadnych odchyleń od normy, łatwo wtedy o zlekceważenie zgłaszanych przez dziecko i rodziców objawów.

W badaniach laboratoryjnych można spodziewać się:

• Podwyższonego poziomu cukru we krwi czyli hiperglikemii.
• Podwyższonego stężenia ciał ketonowych we krwi.
• Czasem obecności cukru i/lub ciał ketonowych (ciała ketonowe czyli ketony, a wśród nich aceton, to produkty przemiany kwasów tłuszczowych, z których komórki czerpią energię w przypadku niedostępności glukozy) w moczu (odpowiednio glukozuria i ketonuria).
• Zwiększonego stężenia cholesterolu całkowitego, LDL (tzw. „złego cholesterolu”) i triacylogliceroli oraz spadku stężenia HDL (tzw. „dobrego cholesterolu”).
• przeciwciał przeciwwyspowych (białek układu odpornościowego niszczących wyspy trzustkowe).
• Zmniejszonego lub nawet nieoznaczalnego stężenia substancji o nazwie peptyd C (produktu rozpadu insuliny).

Objawy cukrzycy u dziecka początkowo mogą być mało charakterystyczne i łatwo je przeoczyć. Dlatego należy dokładnie obserwować swoje dziecko, aby w porę rozpocząć leczenie i wyrównanie cukrzycy.

3. Leczenie cukrzycy u dzieci

Metod leczenia cukrzycy jest wiele i zależą one przede wszystkim od tego z jakim rodzajem i etape choroby mamy do czynienia.

Cukrzyca typu 1 zwykle leczona jest:

• Ambulatoryjne i edukacyjne (diabetolog, dietetyk i pielęgniarka), gdy objawy cukrzycy nie są zbyt nasilone.
• Hospitalizacjnie w przypadku kwasicy ketonowej (wydzielany z ust zapach acetonu), wymiotów, odwodnienia organizmu, śpiączki, przyśpieszonego tętna lub oddechu.

Łagodzenie objawów cukrzycy typu 2 następuje poprzez:

• Podawanie insuliny.
• Odpowiednią dietę dla cukrzyka.
• Aktywny tryb życia.

Podawanie insuliny należy dostosować do ilości zawartej w posiłkach węglowodanów i do aktywności fizycznej chorego. Aktualnie w terapii używa się wyłącznie insulin mających ten sam skład chemiczny co insulina w ludzkim organizmie. Najczęściej stosuje się tzw. intensywną insulinoterapię polegającą na wielokrotnych wstrzyknięciach w ciągu doby.

Krótko działającą insulinę podaje się przed posiłkami, a tę o pośrednim czasie działania rano i przed snem. Dzięki temu nie pojawią się objawy cukrzycy. Pojawiły się też szybko działające analogi insuliny, które można podawać tuż przed posiłkiem i które rzadziej powodują niedocukrzenie, a także długo działające analogi utrzymujące stałe stężenie krwi przez całą dobę.

Strzykawkę zastąpił „pen” (wstrzykiwacz przypominający kształtem długopis). Znacznie rzadziej stosuje się tzw. konwencjonalną insulinoterapię polegającą na podawaniu dwa razy dziennie mieszanki insuliny krótko działającej i o pośrednim czasie działania.

Leczenie cukrzycy zależy od stopnia jej zaawansowania. W stadium początkowym możliwe jest leczenie poprzez zmianę stylu życia dziecka, tj. odpowiednio skomponowaną dietę cukrzycową oraz regularne ćwiczenia fizyczne.

4. Rodzice dzieci chorych na cukrzycę

Pierwszą rzeczą, którą każdy rodzic chorego na cukrzycę dziecka powinien umieć jest robienie zastrzyków z insuliny. Nieważne czy są one potrzebne czy nie, ta umiejętność powinna być opanowana. Rodzice powinni być również uczuleni na przejawy niskiego poziomu glukozy we krwi i stale go monitorować. Należy również powiadomić o schorzeniu, jakim dotknięte jest nasze dziecko najbliższą rodzinę i znajomych, a także co bardzo ważne - nauczycieli.

Pierwsze symptomy mogące świadczyć o tym, że coś jest nie w porządku to:

• Męczliwość, brak energii do zabawy.
• Senność.
• Apatia.
• Zaburzenia wzrokowe.

Niezależnie od typu cukrzycy, na którą cierpi dziecko, niezbędne jest wprowadzenie odpowiedniej diety oraz zestawu ćwiczeń.

5. Edukacja dziecka z cukrzycą

W Polsce i na świecie zauważa się w ostatnich latach znaczne tempo wzrostu zachorowań na cukrzycę. Dotyczy to zarówno typu 1 jak i 2 tej choroby. W przypadku typu 1 tego schorzenia, przyczyny wzrostu jego częstości nie są do końca poznane. Dlatego też jednym z najważniejszych elementów procesu leczenia jest kompleksowa edukacja chorych na cukrzycę (w typie 1 to głównie dzieci z cukrzycą i ludzie młodzi) zrówno w zakresie wiedzy teoretycznej jak i praktycznych, codziennych aspektów terapii.

Badanie DCCT (Diabetes Control and Complications Trial) wykazało, że:

• Skuteczna intensyfikacja leczenia cukrzycy zmniejsza ryzyko wystapienia mikroangiopatii (późnych powikłań choroby jak uszkodzenie nerek, choroby oczu czy zmiany niedokrwienne kończyn).
• Intensyfikacja tego leczenia wymaga natomiast skutecznej samokontroli cukrzycy.
• Skuteczna samokontrola wymaga częstego poszerzania wiedzy i nieustającego wsparcia.

Właśnie na cyklicznym, ciągłym szkoleniu dziecka z cukrzycą i środowiska ludzi, w którym żyje oraz udzielaniu pełnego psychologicznego i emocjonalengo wsparcia małemu pacjentowi opiera się jego edukacja, niezbędna do osiągania dobrych wyników w walce z cukrzycą.

5.1. Programy edukacyjne w cukrzycy

Istniejące programy edukacyjne skupiają się głównie na trzech grupach odbiorców:

• Pierwszą z nich stanowią sami pacjenci – w cukrzycy typu 1 to głównie dzieci, które powinny uzyskać pełną (w zależności od wieku i potrzeb dziecka) wiedzę na temat choroby, jej leczenia i codziennego funkcjonowania.
• Do drugiej grupy zalicza się rodziców, bliskich i opiekunów (w tym personel szkolny i inne osoby sprawujące opiekę nad chorymi, których wiedza powinna pozwolić na zabezpieczenie podstawowych potrzeb dziecka, sprawowanie kontroli nad prawidłowym, systematycznym leczeniem i odpowiednim reagowaniem w nagłych sytuacjach.
• Trzecia grupa – to reszta społeczeństwa, którego edukacja polega przede wszystkim na budowaniu atmosfery tolerancji, zrozumienia i oswojenia się z chorobą, która może dotknąć zarówno każdego z nas jak i naszych bliskich.

Momentem przełomowym dla dziecka i jego rodziców jest moment rozpoznania choroby. Od sposobu przekazania tej informacji małemu pacjentowi i jego opiekunom przez lekarza zależy dalsze podejście do cukrzycy, samoakceptacja, motywacja do leczenia i radzenie sobie w codziennej walce z chorobą. Ważne, aby w trakcie pierwszej wizyty lekarz wyposażył swojego podopiecznego i jego bliskich w najważniejsze informacje o chorobie i udzielił niezbędnego w tym początkowym okresie wsparcia. A zatem powinien on:

• Wyjaśnić w jaki sposób rozpoznano chorobę i jakie są przyczyny jej objawów;
• poprzez jak najprostsze, zrozumiałe omówienie przyczyn cukrzycy wytłumaczyć rodzicom i dziecku, że nikt nie jest winny pojawieniu sie choroby.
• Objaśnić znaczenie glukozy w organizmie, zaproponować jej stężenie we krwi, do którego należy dążyć w trakcie leczenia, a także omówić rolę insuliny i konieczności jej stosowania.
• Nauczyć pacjenta i opiekunów mierzyć poziom cukru we krwi, moczu i podawać insulinę.
• Wyjaśnić problem ostrych powikłań cukrzycy (jak niedocukrzenie oraz zbyt wysoki poziom cukru we krwi) i sposoby radzenia sobie z nimi.
• Wytłumaczyć jak powinna wyglądać prawidłowa dieta młodego cukrzyka oraz jaki wpływ mają na nią inne choroby, wysiłek fizyczny.
• Starać się wesprzeć młodego człowieka i jego bliskich, poinformować o istniejących stowarzyszeniach i grupach wsparcia dla chorych na cukrzycę.
• Podać numery telefonów do osób i instytucji, do których można zgłosić się w sytuacjach zagrożenia zdrowia i życia.

5.2. Edukacja dostosowana do wieku chorego na cukrzycę

Prawidłowo prowadzona edukacja powinna być dostosowana do wieku oraz indywidualnych potrzeb i możliwości chorego. I tak:

• Edukacja dzieci od wieku niemowlęcego aż po wiek przedszkolny - powinna uwzględnić całkowitą zależność małych pacjentów od rodziców w zakresie kontroli parametrów krwi, podawania insuliny oraz innych czynności związanych z chorobą; należy udzielić porad dotyczących radzenia sobie z nieregularnym, trudnym do przewidzenia poziomem glukozy, spożywaniem posiłków oraz zmiennej aktywności dziecka; przybliżyć problem niedocukrzenia, który w tej grupie wiekowej może mieć cięższy przebieg i pojawiać się częściej.
• U dzieci w wieku szkolnym - stopniowe usamodzielnianie się dziecka – nauka mierzenia poziomu cukru we krwi, rozpoznawania i reagowania na objawy jego nieprawidłowych stężeń, podawania insuliny; uświadomienie nauczycieli i personelu szkolnego, dostosowanie się do zajęć z wychowania fizycznego oraz kwestii posiłków w szkole.
• U młodzieży - wsparcie ze strony bliskich w okresie dojrzewania młodego człowieka; kontynuacja edukacji cukrzycowej i przygotowanie do w pełni samodzielnej i odpowiedzialnej kontroli choroby.

5.3. Inne źródła wiedzy na temat cukrzycy

Wśród metod nauczania i źródeł wiedzy na temat choroby wymienić należy także:

• Broszury i przewodniki zarówno dla dzieci jak i dorosłych, z odpowiednio dostosowanym, jasnym i zrozumiałym językiem dla każdej z grup.
• Szkolenia grupowe, materiały audiowizualne, zawsze kontrolowane przez diabetologów.
• Obozy wakacyjne, pozwalające na wzrost poczucia własnej wartości, doskonalenie umiejętności samokontroli i niezależności młodych pacjentów; obozy te to także bezpieczne (pod opieką profesjonalistów) wakacje dla pacjentów i chwila wytchnienia dla rodziców, to także wymiana doświadczeń z rówieśnikami chorymi na cukrzycę i nawiązywanie przyjaźni.

Optymalna edukacja dziecka z cukrzycą powinna być zatem połączeniem podstaw merytorycznych zapewnionych przez dobrego diabetologa, z pełnym wsparciem psychologicznym i emocjonalnym ze strony rodziców, bliskich, opiekunów szkolnych, personel medyczny. I przy odrobinie dobrej woli z każdej ze stron staje się możliwa do osiągnięcia.

6. Dziecko z cukrzycą w szkole

Jednym z częstszych problemów, z którymi spotykają się rodzice dzieci chorujących na cukrzycę jest brak odpowiedniego przeszkolenia z zakresu tej choroby wśród persolenu pracującego w szkole. Nauczyciel powinien przestrzegać kilku zasad dotyczących opieki nad dzieckiem z cukrzycą. Oto kilka z nich:

• Traktujmy równo wszystkie dzieci

Dziecko chore na cukrzycę może i powinno być traktowane na równi z innymi dziećmi, zarówno jeśli chodzi o jego zdolności intelektualne jak i sprawność fizyczną.

Ponadto dziecko takie nie stanowi zagrożenia dla swoich rówieśników czy personelu szkolnego. Potrzebuje jedynie, tak jak każdy z nas, akceptacji, tolerancji, zrozumienia oraz, jak każde dziecko, opieki i wsparcia ze strony dorosłych. Może prowadzić normalny tryb życia biorąc udział w zajęciach szkolnych, lekcjach wychowania fizycznego, pracach społecznych, wycieczkach klasowych czy występach na akademiach. Ważne tylko, aby były do nich odpowiednio przygotowane, a rodzice poinformowani, minimum dzień wcześniej, o planowanych zajęciach i intensywności wysiłku fizycznego.

Oczywiście nic nie zastąpi czujności, zdrowego rozsądku i gotowości niesienia pierwszej pomocy przy cukrzycy przez nauczyciela. Często jednak, w wyniku braku podstawowej wiedzy na temat choroby, pracownik szkolny nie wie jak zareagować, nie potrafi przewidzieć pewnych sytuacji, a czasem nawet boi się spotkania z chorobą.

Dobrze jest zatem zapoznać się z najważniejszymi informacjami i zasadami postępowania z uczniem chorym na cukrzycę. Wiedza ta pozwoli nie tylko na większą skuteczność pomocy dziecku choremu ale także da nauczycielowi dodatkowe narzędzie w kształtowaniu w dzieciach zdrowych tolerancji, zrozumienia i potrzeby niesienia pomocy drugiemu człowiekowi.

Warto też przeprowadzić w klasie lekcję poglądową na temat cukrzycy – zdjęcie z niej zasłony tajemnicy i wyjaśnienie pozostałym uczniom podstawowych informacji na temat choroby pozwoli wygasić niezdrową ciekawość i uczynić sprawę chorej koleżanki czy kolegi czymś zwykłym, codziennym.

• Współpraca z rodzicami i dzieckiem

Najistotniejszą kwestią w sytuacji, gdy do szkoły trafia dziecko z cukrzycą jest rozmowa nauczyciela z rodzicami i późniejszy stały z nimi kontakt, tak aby mogli czuć się spokojnie wiedząc, że zostawiają swoje dziecko pod dobrą opieką. Zapewnienie dziecku optymalnych warunków do nauki wymaga budowania dobrej, ciągłej współpracy między nauczycielem, uczniem i jego rodziną, wykazywania otwartości i zrozumienia.

Nauczyciel, który przejmuje opiekę nad dzieckiem powinien wiedzieć, że ma pełne prawo do pojawiających się początkowo lęku czy niepewności. Z kolei rodzice powinni wykazać zrozumienie dla odczuć nauczyciela i starać się pomóc chociażby przekazując niezbędną nauczycielowi wiedzę, aby wiedział nie tylko jak rozpoznać podstawowe powikłania cukrzycy – hipoglikemię (niedocukrzenie czyli za niski poziom cukru we krwi) oraz hiperglikemię (poziom cukru we krwi zbyt wysoki) ale również umiał pomóc dziecku w wykonaniu zwykłych czynności jak zmierzenie stężenia cukru za pomocą glukometru, wyliczenie dawki insuliny czy wykonanie wstrzyknięcia leku.

Zaleca się uczestnictwo nauczycieli w specjalnych szkoleniach, na których mogą uzyskać podstawowe informacje na temat choroby, a tym samym lepiej odpowiadać na potrzeby dzieci. Wydawane są również broszury i przewodniki dla nauczycieli chorych dzieci, poruszające najistotniejsze tematy z zakresu relacji nauczyciel – uczeń z cukrzycą.

• Mierzenie poziomu cukru we krwi i podawanie insuliny

Ważne, aby dziecko miało możliwość pomiaru cukru we krwi przed posiłkami, aktywnością fizyczną, a także przy podejrzeniu u siebie hipo- i hiperglikemii (odpowiednio za niskiego i za wysokiego poziomu cukru we krwi). Zazwyczaj wystarcza od dwóch do czterech pomiarów w ciągu dnia, czasem jednak dziecko może wymagać częstszej kontroli. Przed posiłkiem stężenie cukru we krwi powinno się utrzymywać w granicach 90-120 mg/dl.

Leczenie polega na wstrzykiwaniu insuliny (nawet do kilku razy dziennie) oraz przestrzeganiu zasad prawidłowego żywienia w cukrzycy. W odpowiedzi zatem na poziom cukru we krwi, planowany posiłek i wysiłek fizyczny, należy dobrać odpowiednią dawkę insuliny podawanej za pomocą tzw. pena czyli wstrzykiwacza insuliny, podskórnie. Starsze dzieci nie wymagają w tym pomocy nauczyciela, gdyż same najlepiej potrafią obliczyć dawkę i podać lek.

Warto także pamiętać o tym, że często zachowanie dziecka z cukrzycą, jego stan emocjonalny, pojawianie się takich uczuć jak lęk, złość, smutek, poczucie winy, nie wynikają z jego złej woli czy buntowania się przeciwko dorosłym, ale mogą być wynikiem ich reakcji na na chorobę i związane z nią trudności.

• Hipoglikemia i hiperglikemia

W przypadku wystąpienia takich objawów jak zblednięcie, osłabienie, drżenie kończyn, ból głowy, poty, zaburzenia widzenia, nieuzasadnione reakcje jak agresja czy upór, niejasne, nielogiczne odpowiedzi na pytania, zmiana charakteru pisma (bazgranie) czy nawet utrata przytomności, należy podejrzewać stan hipoglikemii. Gdy dziecko pozostaje przytomne należy podać mu coś słodkiego do picia (słodki sok, słodzoną herbatę), zaś w przypadku nie ustąpienia objawów – wezwać pielęgniarkę lub zadzwonić po lekarza.

Po utracie przytomności należy podać glukagon (hormon podwyższający poziom cukru we krwi, który dziecko powinno mieć przy sobie) podskórnie lub domięśniowo, i również zawiadomić pomoc medyczną oraz rodziców dziecka.

Zbyt wysoki poziom cukru we krwi objawia się natomiast częstym oddawaniem moczu (powinno się umożliwić dziecku częste korzystanie z toalety także w trakcje zajęć; jednak przy nasilonych objawach, nie wolno pozostawiać dziecka bez opieki), wzmożonym pragnieniem, sennością, nudnościami, bólami głowy czy brzucha. W takich sytuacjach najlepiej powiadomić pielęgniarkę szkolną i rodziców dziecka.

Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.