Zaparcia (obstrukcja, zatwardzenie) - rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie

Zaparcia (obstrukcja, zatrwardzenie) to uciążliwa dolegliwość, która może utrudnić codzienne funkcjonowanie. Ma wiele przyczyn, od których uzależnione jest leczenie. Długo utrzymujące się zaparcia mogą mieć groźne konsekwencje dla naszego zdrowia, dlatego warto zadbać o prawidłowy rytm wypróżnień. Zobacz, czym są zaparcia i jak sobie z nimi radzić.

1. Czym są zaparcia

Zaparcia to rodzaj zaburzeń rytmu wypróżniania. Zdrowy człowiek oddaje stolec mniej więcej raz lub dwa razy dziennie, o stałych porach. Ma on dodatkowo odpowiednią konsystencję, a wypróżnianie nie wywołuje dodatkowych dolegliwości. O zaparciach mówimy, jeśli rytm ten jest zaburzony i mamy kłopoty z wypróżnianiem. W związku z tym oddajemy stolec raz na kilka dni i najczęściej jest on twardy, z trudnością wydostaje sie poza organizm i wywołuje dolegliwości bólowe.

Zaparcia to uporczywa dolegliwość, z którą najczęściej można sobie łatwo poradzić. Ich przyczyny najczęściej należy szukać w nieprawidłowej diecie, nadmiernym narażeniu na stres i braku aktywności fizycznej.

2. Rodzaje zaparć

Zobacz film: "Coraz więcej osób boryka się ze wstydliwym problemem. Cierpi na zaparcia. Jak sobie z tym radzić?"

Można mówić o następujących rodzajach zaparć:

• zaparcia przypadkowe – powstają z powodu różnych sytuacji życiowych, np. zmiany stylu odżywiania się, choroby gorączkowej,
• zaparcia krótkotrwałe – występują zwykle na przemian z okresami prawidłowego oddawania stolca. Jeśli nie ustąpią, należy zbadać przewód pokarmowy,
• zaparcia przewlekłe (nawykowe, atoniczne).

Najczęściej spotykanym typem zaparć są zaparcia idiopatyczne związane z zaburzeniami czynnościowymi przewodu pokarmowego. Nie stwierdza się tutaj występowania choroby organicznej. Rozpoznaje się je u >90% chorych. Występują z powodu nieodpowiedniej, ubogoresztkowej diety i niedostatecznej ilości wypijanych płynów oraz małej aktywności fizycznej.

3. Przyczyny zaparć

Oprócz zaparć idiopatycznych w praktyce lekarskiej istnieje wiele innych chorób, które mogą objawiać się obstrukcją. Wśród nich można wyróżnić:

• choroby jelita grubego: zespół jelita drażliwego, choroba uchyłkowa, rak i inne nowotwory jelita grubego, zwężenia w przebiegu chorób zapalnych (Leśniowskiego-Crohna, zapalenie związane z niedokrwieniem czy gruźlica), przepuklina, skręt jelit,
• choroby odbytu i odbytnicy: zwężenie odbytu, rak odbytu, guzki krwawnicze (hemoroidy), uchyłki odbytnicy, szczelina odbytu,
• choroby miednicy mniejszej: nowotwory jajnika, macicy, endometrioza,
• choroby obwodowego układu nerwowego: choroba Hirschsprunga, choroba Chagasa, neuropatia cukrzycowa,
• choroby ośrodkowego układu nerwowego: stwardnienie rozsiane, choroba Parkinsona, choroby naczyniowe mózgu, uszkodzenie pourazowe mózgu lub rdzenia kręgowego, guzy rdzenia kręgowego,
• choroby układu endokrynnego: cukrzyca, niedoczynność tarczycy, niedoczynność przysadki, nadczynność przytarczyc, guz chromochłonny,
• choroby metaboliczne: porfiria, mocznica, hiperkalcemia, hipokaliemia,
• choroby tkanki łącznej: twardzina układowa, zapalenie skórno-mięśniowe.

Dużą grupę zaparć stanowią zaparcia wywołane przez leki. Należy dokładnie sprawdzić, czy przyczyną zaparć nie jest stosowanie:

• leków przeciwbólowych,
• przeciwcholinergicznych,
• przeciwdepresyjnych,
• przeciwdrgawkowych,
• leków w chorobie Parkinsona,
• zawierających wapń czy glin,
• preparatów żelaza,
• silnych leków znieczulających (opioidy),
• leków na nadciśnienie (blokerów receptora ß-adrenergicznego, sartanów, diuretyków, blokerów kanału wapniowego),
• leków antykoncepcyjnych.

4. Objawy zaparć

Pierwszym objawem zatwardzenia jest bardzo twardy stolec, którego wydalanie połączone jest z bólem i dużym wysiłkiem. Pozostałymi objawami są:

• mdłości,
• utrata łaknienia,
• zawroty głowy,
• odbijanie,
• wzdęcia.

Taki stan określamy jako chorobowy – wywołany on jest truciznami, które nie są wydalane z organizmu.

Objawy towarzyszące zaparciom mogą być bardzo różne i zależą od charakteru schorzenia, które stało się ich przyczyną. Uciążliwym objawem może być uczucie pełności lub wzdęcie, które jest spowodowane gromadzeniem się powstającego w jelicie gazu, który nie może być sprawnie wydalony z powodu przeszkody, jaką stanowi zalegający w jelicie stolec.

Niekiedy, zwłaszcza przy uporczywych zaparciach, można obserwować na stolcu domieszkę śluzu, który powstaje na skutek podrażnienia błony śluzowej jelita. Inni pacjenci uskarżają się na bóle i uczucie rozpierania w nad- i śródbrzuszu.

Objawami alarmowymi zwiększającymi prawdopodobieństwo choroby organicznej są:

• gorączka,
• chudnięcie bez stosowania diety odchudzającej,
• krew w stolcu (zarówno widoczna gołym okiem, jak i utajona),
• niedokrwistość,
• ból brzucha budzący pacjenta w nocy,
• rodzinne występowanie nowotworów jelita grubego czy chorób zapalnych jelita.

5. Diagnostyka zaparć

Z każdym pacjentem zgłaszającym się do lekarza jest na wstępie zbierany wywiad. Podłoże zaparć można stwierdzić po uzyskaniu odpowiedzi na pytania:

• Czy zaparcia są krótkotrwałe czy przewlekłe?
• Jak często pacjent oddaje stolec?
• Jaka jest spoistość i wygląd stolca?
• Czy pacjent ma problem z oddaniem stolca?
• Czy zaparcia występują na przemian z biegunkami?
• Czy zaparciom towarzyszą inne objawy?
• Jakie pacjent stosuje leki?

Spośród badań dodatkowych pomocne mogą się okazać:

• badania laboratoryjne krwi: OB, CRP, morfologia krwi, jonogram, poziom glukozy, kreatyniny, mocznika i TSH,
• badanie kału na krew utajoną,
• badania endoskopowe i radiologiczne: kolonoskopia, zwłaszcza u osób po 50 roku życia ze współistniejącymi objawami alarmowymi, pasaż przewodu pokarmowego,
• manometria odbytnicy i odbytu – pozwala ocenić pracę mięśni odpowiedzialnych za defekację,
• biopsja odbytnicy przy podejrzeniu choroby Hirschsprunga.

Konieczne jest również badanie przez kiszkę stolcową (per rectum, które nie wymaga specjalnego przygotowania pacjenta – jest proste i tanie w wykonaniu. Pozwala ono wykryć ok. 2/3 nowotworów odbytnicy.

6. Pozajelitowe przyczyny zaparcia

W pierwszej kolejności trzeba odpowiednimi badaniami wykluczyć pozajelitowe przyczyny zaparcia. Po wykluczeniu poważnych chorób ustrojowych i jelit można przystąpić do leczenia objawów zaparcia. Celem jest przyspieszenie transportu mas kałowych przez jelito grube.

Umożliwia to zwykle leczenie dietą, zastosowanie leczniczych środków roślinnych i farmaceutyków. Dieta na zaparcia polega głównie na piciu dużej ilości niegazowanej wody oraz spożywaniu produktów zawierających błonnik. Zaleca się:

• spożycie minimum 2 litrów niegazowanej wody dziennie,
• wypijanie 1 szklanki przegotowanej ciepłej wody przed posiłkiem,
• jedzenie posiłków często, ale w małych objętościowo ilościach,
• spożywanie owoców na drugie śniadanie i podwieczorek,
• spożywanie około 30 dag jarzyn dziennie, np. brokułów, marchwi, oraz dużej ilości kasz gruboziarnistych,
• spożywanie 2 łyżek otrąb dziennie,
• ograniczenie spożycia ziemniaków, ryżu, pieczywa,
• spożywanie suszonych owoców.

Poprawę może również przynieść metoda autotreningu. Konieczne jest zwiększenie aktywności fizycznej oraz zwracanie uwagi na bodźce defekacyjne. Pacjent nie powinien wstrzymywać defekacji.

Należy również odstawić, jeśli to możliwe, wszystkie leki powodujące zaparcie. Środki przeczyszczające należy stosować możliwie najkrócej i tylko wtedy, gdy postępowanie niefarmakologiczne jest nieskuteczne.

7. Jak radzić sobie z zaparciami

Należy przede wszystkim unikać leków upośledzających wchłanianie lub zwiększających wydzielanie soków jelitowych (leki antrachinowe, kwasy żółciowe, olej rycynowy), które stosowane przewlekle powodują utratę wody i potasu. Powstaje wtedy mechanizm błędnego koła, w którym niski poziom potasu napędza do zażywania leków przeczyszczających.

Wspomniane leki mogą również uszkadzać neurony mięśniówki jelit. W zaparciach dobrze jest stosować środki osmotyczne, takie jak laktuloza, makrogole, glicerol, które podawane z dużą ilością wody zmniejszają zagęszczenie stolca.

Laktuloza jest jednym z najczęściej zlecanych preparatów przez lekarzy. Jest to niewchłaniający się dwucukier, zbudowany z cząsteczki galaktozy i fruktozy. W okrężnicy pod wpływem bakterii jelitowych jest rozkładany z wytworzeniem kwasu mlekowego i cząsteczek aktywnych osmotycznie. Nie należy go stosować przy nietolerancji galaktozy.

7.1. Leki ziołowe na zaparcia

W popularnych lekach przeciw zaparciom korzysta się z takich ziół, jak: nasiona i okrywy nasienne babki płesznik i babki piaskowej, senesu, aloesu, kruszyny, rzewienia itp. Można również stosować środki poślizgowe, takie jak np. olej parafinowy, leki zmiękczające masy kałowe (dokuzan sodowy) czy środki pobudzające pracę jelita grubego.

Te ostatnie, do których zaliczymy antranoidy czy bisakodyl, powodują zwiększenie wydzielania wody i elektrolitów do światła przewodu pokarmowego oraz pobudzają ruchy perystaltyczne. Podczas ich stosowania mogą wystąpić napady kurczowego bólu brzucha oraz zaburzenia elektrolitowe. Kolejne niebezpieczeństwo ich stosowania polega na przyzwyczajeniu jelita do ich przyjmowania w wyniku długotrwałego leczenia. Dlatego też preparaty te można zażywać tylko przez krótki czas.

7.2. Leczenie zaparć nawykowych

W przypadku zaparć nawykowych należy poprawić odruch parcia i doprowadzić do rozluźnienia zwieraczy odbytu w trakcie parcia na stolec. W związku z tym należy zmienić przyzwyczajenia podczas oddawania stolca. Przy stwierdzeniu zaparć spowodowanych zaburzeniem pracy mięśniówki najlepiej sprawdzą się leki osmotyczne lub okresowe wlewki doodbytnicze w celu oczyszczenia odbytnicy z zalegającego kału.

Leki zwiększające objętość stolca i pobudzające nasilają tylko objawy. U chorych na nowotwór również nie powinno się stosować leków zwiększających objętość stolca. W długotrwałych, opornych na leczenie zaparciach lub przy nietolerancji środków przeczyszczających stosuje się wlewki doodbytnicze (fosforanowe). Nie powinno się w tym celu używać wody ani wody z mydłem. Możliwe jest również ręczne wydobycie kamieni kałowych, które nie zostaną wydalone samoistnie.

8. Zaparcia u dzieci

Zaparcia są jedną z częstych przyczyn wizyt u lekarza pediatry. Przykre dolegliwości związane z rzadkim oddawaniem stolca powodują u dzieci niepokój, obniżenie nastroju, brak apetytu oraz ból. Zaniepokojeni rodzice, przychodząc do gabinetu lekarskiego, mogą dowiedzieć się, iż najczęstszą przyczyną zaparć u dzieci są czynniki dietetyczne, a więc zbyt mała ilość płynów, niewystarczająca podaż błonnika czy węglowodanów.

Ważny jest również styl życia dziecka oraz warunki życia. Wpływ na wypróżnianie ma rozpoczęcie zajęć w szkole czy przedszkolu, długie unieruchomienie, podróże, pośpiech podczas wypróżniania czy inne sytuacje stresowe. Zaparcia mogą występować w przebiegu następujących chorób:

• chorób układu nerwowego: mózgowego porażenia dziecięcego, chorób nerwów obwodowych, neuropatii układu autonomicznego, uszkodzeń rdzenia kręgowego, stwardnienia rozsianego, choroby Parkinsona, guzów mózgu;
• chorób układu wydzielania wewnętrznego: niedoczynności tarczycy, niedoczynności nadnerczy, niedoczynności przysadki mózgowej;
• chorób metabolicznych: cukrzycy, amyloidozy, mocznicy, porfirii;
• chorób psychicznych: jadłowstrętu psychicznego, depresji, schizofrenii.

Badając dziecko, u którego występują zaparcia zawsze należy zwrócić szczególną uwagę na okolicę odbytu, aby poszukiwać anomalii rozwojowych tej okolicy. Mogą się tutaj znajdować: pierścień odbytowo-odbytniczy, zwężenie odbytu, uchyłek odbytu, wypadająca błona śluzowa lub zwieracz wewnętrzny odbytu. Również choroba Hirschsprunga czy spastyczny skurcz mięśni dna miednicy mogą dać objaw, jakim jest zaparcie.

8.1. Objawy zaparć u dzieci

Najczęstszymi objawami zaparć u dzieci są wydłużone okresy pomiędzy kolejnymi wypróżnieniami, ale nie tylko. Zaparcia mogą być przyczyną brudzenia bielizny. U dzieci młodszych obserwuje się oznaki lęku przed oddaniem stolca. U większości dzieci pojawiają się bóle brzucha, a u połowy domieszka krwi w kale. Dodatkowo zdarzają się zmiany zapalne skóry w okolicy odbytu oraz szczelina odbytu.

Przy rozpoznaniu zaparć u dzieci pomocne jest badanie przez odbyt, pozwalające ocenić napięcie zwieracza odbytu, stwierdzić obecność przewężenia w tym miejscu, a także dające możliwość stwierdzenia obecności i charakteru mas kałowych w bańce odbytnicy. U dzieci z nietrzymaniem kału lub podejrzeniem zaburzeń w okolicy odbytowo-odbytniczej bardzo pomocnym badaniem jest manometria.

8.2. Przyczyny zaparć u dzieci

Przyczyną zaparć jest także wydłużony pasaż pokarmu przez przewód pokarmowy, który bada się poprzez podanie dziecku specjalnego znacznika do wypicia, a następnie obserwowanie jak przechodzi przez cały przewód pokarmowy, a zwłaszcza w jakim czasie. Porównuje się następnie wynik badania z normami. W przypadku stwierdzenia wydłużonego pasażu można stwierdzić, czy powodem jest zaburzenie samego procesu wydalania mas kałowych, czy słabe są ruchy perystaltyczne jelita.

Przy podejrzeniu choroby Hirschsprunga, a więc wrodzonej anomalii jelitowej spowodowanej brakiem zwojów nerwowych w odcinku dalszym jelita grubego z wtórnym poszerzeniem bliższej części okrężnicy i utrudnionym wydalaniem stolca, bardzo przydatne jest wykonanie badania histopatologicznego bioptatu odbytnicy do oceny obecności zwojów podśluzówkowych. Kolejną czynnością diagnostyczną jest wykonanie wlewu kontrastowego do jelita grubego. Podobnie poszukuje się zmian strukturalnych jelita grubego, a więc przewężeń zapalnych czy guzów.

8.3. Leczenie zaparć u dzieci

Leczenie polega w pierwszej kolejności na usunięciu zalegających mas kałowych za pomocą środków farmakologicznych lub zastosowaniu wlewów czyszczących do odbytnicy. W postępowaniu długofalowym bardzo ważna jest odpowiednia dieta bogatoresztkowa, obfita w warzywa, owoce, soki, razowe lub żytnie pieczywo, oraz aktywność fizyczna.

Szczególnie korzystne efekty wywołują ćwiczenia typu biologicznego sprzężenia zwrotnego u dzieci z zaburzeniami samego procesu wydalania mas kałowych. Ważne jest usunięcie stresogennych czynników działających na dziecko w okresie wypróżniania oraz regulacja rytmu wypróżnień. Oczywiście można stosować leki, podobnie jak w terapii osób dorosłych, jednak należy zachować szczególną ostrożność i szukać przyczyn zaparcia, zamiast podawać dziecku preparat przeczyszczający. Na rynku farmaceutyków dostępne są:

• środki poślizgowe, jak parafina, siemię lniane, dokuzan sodowy,
• środki drażniące, jak bisakodyl, olej rycynowy, sennozydy A i B,
• środki pęczniejące, jak metyloceluloza, siemię lniane, babka płesznik,
• środki osmotycznie czynne, jak laktuloza, makrogole, siarczan magnezu, siarczan sodu,
• środki żółciopędne, jak kwas cynametowy, kwas dehydrocholowy,
• czopki i wlewki, jak czopki glicerynowe, bisakodyl.

Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.