Zgoda na pobranie komórek, tkanek i narządów do celów transplantacyjnych – fakty i mity
Papież Jan Paweł II powiedział: - Każdy przeszczep narządu ma swoje źródło w decyzji o wielkiej wartości etycznej, decyzji, aby bezinteresownie ofiarować część własnego ciała z myślą o zdrowiu i dobru innego człowieka. Na tym właśnie polega szlachetność tego czynu, który jest autentycznym aktem miłości. Trudno się nie zgodzić z tymi słowami.
1. Transplantacja w świetle prawa
Jednak pobranie komórek, tkanek i narządów do celów transplantacyjnych musi być rozważane nie tylko z punktu widzenia uczuć, ale również - a może nawet przede wszystkim - z punktu widzenia prawa.
Najważniejszym aktem prawnym regulującym kwestię transplantologii jest Protokół dodatkowy w sprawie transplantacji organów i tkanek pochodzenia ludzkiego z 2002 r. do Konwencji o prawach człowieka i biomedycynie. Polska podpisała tę Konwencję, jednak jej nie ratyfikowała, co oznacza, że nie obowiązuje ona w naszym kraju.
W Unii Europejskiej obowiązuje dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/53/UE z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie norm jakości i bezpieczeństwa narządów ludzkich przeznaczonych do przeszczepienia.
Aktem prawnym regulującym kwestie transplantacji w Polsce jest ustawa z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (tekst jednolity z dnia 15 maja 2015 r., Dz.U. z 2015 r. poz. 793). Zostały w niej określone najważniejsze zasady dotyczące transplantacji.
2. Kto może wyrazić sprzeciw na pobranie narządów?
Na przeszkodzie pobrania może stanąć wyłącznie sprzeciw osoby, która ma być dawcą. Pobrania komórek, tkanek lub narządów ze zwłok ludzkich można więc dokonać, jeżeli osoba zmarła nie wyraziła za życia sprzeciwu.
W przypadku dziecka do 16. roku życia, sprzeciw może wyrazić za ich życia przedstawiciel ustawowy, tj. matka lub ojciec (lub inny opiekun ustawiony przez sąd w zastępstwie rodziców biologicznych). Jeśli dziecko skończyło 16 lat, tylko ono może wyrazić sprzeciw na pobranie narządów do przeszczepu. Należy przy tym zauważyć, że w tak przyjętym rozwiązaniu wola rodziny zmarłego nie ma żadnego znaczenia. Jedyny wyjątek stanowią dzieci do 16. roku życia, ale i w tym przypadku sprzeciw powinien być wyrażony za życia dziecka. Co więcej, po uzyskaniu pełnoletności będzie można ten sprzeciw cofnąć.
Pomimo tego, że obowiązujące prawo nie nakłada obowiązku zapytania rodziny zmarłego o zgodę na pośmiertne pobranie organów, często zdarzają się w praktyce sytuacje, gdzie przy braku sprzeciwu osoby zmarłej, lekarze pytają rodzinę o zgodę na pobranie narządów. Nie jest to jednak wymóg prawa. Co więcej, nawet jeśli rodzina stanowczo odmówi, specjaliści mają prawo pobrać narządy.
3. Zgoda domniemana
W prawie polskim występuje tzw. „zgoda domniemana”. Oznacza to, że przyjmuje się z założenia, że każda zmarła osoba wyraziła zgodę na przeczep, chyba że przed pobraniem, w sposób nie budzący wątpliwości, zostanie ustalona okoliczność zgłoszenia sprzeciwu przez tę osobę.
Jak to sprawdzić? Przede wszystkim wykorzystuje się rejestr sprzeciwów na pobranie organów. Szuka się również oświadczenia pisemnego, z własnoręcznym podpisem zmarłego, który postanawia, że nie chce być dawcą. Sprzeciw można wyrazić też ustnie – takie oświadczenie należy złożyć w obecności co najmniej dwóch świadków, którzy następnie potwierdzą na piśmie, że słyszeli o braku zgody. Najczęściej do takich sytuacji dochodzi w czasie pobytu osoby w szpitalu. Aby sprzeciw był skuteczny musi być wyrażony w jednej z trzech form – żaden inny sposób nie zostanie uznany w świetle prawa.
Pomimo że zgoda na przeszczep nie jest wymagana, coraz więcej osób za życia podpisuje oświadczenie o pozwoleniu na przeszczep. Chcą w ten sposób uniknąć sporów rodzinnych wokół tej kwestii i przyspieszyć proces transplantacji.
Co w przypadku osób, które wyraziły sprzeciw, ale po pewnym czasie zmieniły zdanie? Decyzję można cofnąć, ale należy zachować odpowiednią formę – poprosić o wykreślenie z rejestru, złożyć pisemne oświadczenie lub wyrazić zgodę w obecności dwóch świadków.
Pobranie komórek, tkanek lub narządów do przeszczepienia jest dopuszczalne po stwierdzeniu trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu (tzw. śmierci mózgu). Oświadczenie takie składa jednomyślnie komisja złożona z trzech lekarzy, posiadających specjalizację, w tym co najmniej jednego specjalisty w dziedzinie anestezjologii i intensywnej terapii oraz jednego specjalisty w dziedzinie neurologii lub neurochirurgii.
Pobranie narządów dopuszczalne jest również po stwierdzeniu zgonu wskutek nieodwracalnego zatrzymania krążenia.
4. Przeszczep ex vivo, czyli od żyjącego dawcy
A co z przeszczepami od żywych dawców? Zgodnie z prawem polskim nie każdy może być dawcą. Nieregenerujące się komórki i tkanki, czyli inne niż np. szpik kostny, można pobrać wyłącznie od krewnych w linii prostej (syn w stosunku do ojca, matka w stosunku do córki, dziadek w stosunki do wnuczki), rodzeństwa, osób przysposobionych, małżonków oraz osób, wobec których jest to uzasadnione szczególnymi względami osobistymi (np. osoby nie będące małżonkami, ale od dawna żyjące w nieformalnym związku).
Tkanki i komórki regenerujące się mogą być pobrane od każdej osoby, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych (wyklucza to osoby ubezwłasnowolnione). W przypadku dzieci do 13. roku życia, wymagana jest zgoda na przeprowadzenie zabiegu od przedstawiciela ustawowego lub sądu opiekuńczego oraz samego zainteresowanego, jeśli ukończył 13. rok życia.
Musi być wyrażona przed zabiegiem, w formie pisemnej, w sposób dobrowolny, wyraźny, a przede wszystkim świadomy. W przypadku zgody na pobranie organów zgoda musi być na piśmie.
Należy bezwzględnie pamiętać, że naczelną zasadą prawa polskiego jest to, iż jakiejkolwiek interwencji w dziedzinie zdrowia, dokonać można jedynie po udzieleniu przez osobę zainteresowaną świadomej zgody. Należy przy tym uprzednio udzielić jej wszystkich niezbędnych informacji, co do celu i charakteru zabiegu, jak również co do konsekwencji i ryzyka. Pacjent, który udzielił zgody, może ją cofnąć w każdym momencie przed zabiegiem.
Tekst autorstwa Kancelarii Radcy Prawnego Michała Modro
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.