Praca z dziećmi nadpobudliwymi

Praca z dzieckiem nadpobudliwym wymaga cierpliwości i systematyczności. Proces pomocowy powinien się rozpocząć już na etapie diagnozy ADHD. Podstawą rozpoznania zespołu hiperkinetycznego są zawsze relacje nauczycieli i rodziców, którzy mają bezpośredni kontakt z dzieckiem. Wszystkie informacje dotyczące zachowań malucha zbiera i podsumowuje pedagog lub psycholog szkolny, a następnie dane trafiają do poradni pedagogiczno-psychologicznej, w której następuje dokładne badanie dziecka pod względem rozwoju poznawczego. Rozpoznanie upośledzenia umysłowego wyklucza diagnozę ADHD. Ostatni etap diagnostyczny to wizyta dziecka u psychiatry dziecięcego lub neurologa. W oparciu o wszystkie fazy diagnozy można dopiero postawić rzetelne rozpoznanie i wykluczyć inne zaburzenia. Jak jednak pomóc dziecku, kiedy usłyszy się słowa: „Maluch ma ADHD”?

1. Przyczyny ADHD

Zanim rodzicowi przyjdzie zastanawiać nad tym, jak pomóc własnemu dziecku cierpiącemu na zespół hiperkinetyczny, na początku zwykle poszukuje informacji o ADHD – jego przyczynach i symptomach. ADHD określa się zamiennie jako nadpobudliwość psychoruchową, zaburzenia hiperkinetyczne lub zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi. Na wzrost częstotliwości ADHD wśród uczniów skarży się coraz więcej nauczycieli i rodziców. Choroba charakteryzuje się wczesnym początkiem – pierwsze objawy pojawiają się zwykle w pierwszych pięciu latach życia malucha. Już w okresie niemowlęcym dziecko zwykle więcej płacze, śpi płytko i niespokojnie, wykonuje gwałtowne ruchy, łatwo wpada w gniew i manifestuje swoje niezadowolenie. Rodzice czują się sfrustrowani i nie wiedzą, jak pomóc swojemu brzdącowi, gdyż pediatra zapewnia, że pod względem somatycznym maluch jest zdrowy.

Objawy ADHD zwykle uwypuklają się w momencie, gdy dziecko rozpoczyna naukę w szkole. Nie może wysiedzieć 45 minut w ławce, kręci się, wierci, przeszkadza na lekcji, nie potrafi skoncentrować się na zadaniu, zapomina odrabiać prace domowe, przez co staje się dzieckiem mało popularnym w klasie, nielubianym przez kolegów i zyskuje etykietę „trudnego ucznia”. Dzieci z ADHD często inicjują kłótnie i bójki, nie potrafią współpracować z rówieśnikami, mają więcej porażek niż sukcesów, przez co spada ich poczucie własnej wartości. Brak zdyscyplinowania niejednokrotnie nie wynika z widzimisię dziecka, ale z jego choroby o nazwie ADHD. W jaki sposób dochodzi do pojawienia się zespołu nadpobudliwości psychoruchowej? Wśród przyczyn ADHD wymienia się między innymi:

1.1. uszkodzenia układu nerwowego dziecka w okresie płodowym:

Zobacz film: "Podstawowe badania, jakie powinna wykonać każda kobieta"

• czynniki teratogenne, np. alkohol, narkotyki, leki;
• choroby matki w czasie ciąży, np. różyczka, świnka, żółtaczka;
• niewłaściwa dieta w czasie ciąży;
• konflikt serologiczny;
• mutacje genów;
• zatrucia ciąży, np. zatrucie alkoholowe, zatrucie papierosowe;
• urazy mechaniczne, np. uderzenia w brzuch, upadki;

1.2. uszkodzenia układu nerwowego dziecka w okresie okołoporodowym:

• urazy mechaniczne, np. poród przed terminem, poród kleszczowy;
• niedotlenienie dziecka podczas akcji porodowej – zamartwica;

1.3. uszkodzenia układu nerwowego w ciągu życia dziecka:

• poważne choroby dziecka, np. zapalenie opon mózgowych;
• urazy czaszki w wieku dziecięcym, np. upadki z wysoka, wstrząs mózgu, potrącenie przez samochód;

1.4. czynniki psychospołeczne:

• niespokojna atmosfera w domu rodzinnym – kłótnie rodziców, awantury, rękoczyny;
• wadliwy styl wychowawczy – brak konsekwencji, brak stałych wymagań, obowiązków i praw dziecka, wychowanie rygorystyczne, bezwzględna karność;
• ignorowanie potrzeb psychicznych dziecka – głównie potrzeby bezpieczeństwa, akceptacji i miłości;
• zbyt szybkie tempo życia – brak czasu dla dziecka, przemęczenie rodziców;
• spędzanie wolnego czasu głównie przed telewizorem i komputerem, które propagują agresję i przemoc.

2. Objawy ADHD

Jak zachowuje się dziecko z ADHD? Na zespół hiperkinetyczny składa się syndrom różnorodnych objawów, które nauczyciele i rodzice zwykle podsumowują w słowach „łobuz”, „rozrabiaka”, „nieuk”. Nadpobudliwość manifestuje się w sferze ruchowej, poznawczej i emocjonalnej dziecka.

SFERA FUNKCJONOWANIA	OBJAWY ADHD
Sfera ruchowa	duża ruchliwość; machanie rękami i nogami; wyrywanie się do odpowiedzi; kiwanie się na krześle; stukanie palcami o blat ławki; niezgrabne i nieskoordynowane ruchy; niestaranne pisanie w zeszycie; kreślenie; mazanie po ławkach; zaginanie rogów w zeszytach i książkach; ruchy mimowolne; tiki nerwowe; niepokój psychoruchowy; ruchy przymusowe; obgryzanie ołówka; zajmowanie się rzeczami będącymi w zasięgu ręki; wiercenie się w ławce; wychodzenie z ławki; chodzenie po klasie; jąkanie się; nadmierna i słabo kontrolowana aktywność
Sfera poznawcza	zaburzenia uwagi; trudność w skupieniu się nad zadaniem; łatwe rozpraszanie się; niestaranne wykonywanie zadań; ignorowanie poleceń nauczyciela; nieodrabianie prac domowych; pochopność wnioskowania; pobieżność myślenia; robienie dużo błędów; opuszczanie liter, sylab lub całych wyrazów w zdaniu; wzmożona wyobraźnia; nadmierny odruch orientacyjny; przerzutność uwagi; niekończenie zadania i rozpoczynanie nowego; niezdolność do dłuższej koncentracji na zadaniu, np. wypracowaniu
Sfera emocjonalna	nadmierna reaktywność emocjonalna; nadpobudliwość; impulsywność; wzmożona ekspresja uczuć; drażliwość; irytacja; płaczliwość; złość; agresja słowna i fizyczna; gniew; wrogość; obrażanie się; kłótliwość; napięcie; lęk; niepokój; problemy w relacjach z rówieśnikami i dorosłymi; wahania nastroju; kapryśność; upór; autoagresja; konflikty w domu i w szkole

3. System wsparcia dzieci z ADHD

Praca z dzieckiem nadpobudliwym powinna mieć charakter systemowy, tzn. powinna bazować na współpracy rodziców, nauczycieli i samego dziecka. Chęć pomocy dziecku z ADHD powinna wykazywać szkoła, dom rodzinny i sam nadpobudliwy uczeń. Na system wsparcia dzieci z ADHD na szczeblu szkolnym składają się:

• nauczyciele kierujący za pomocą metod behawioralnych zachowaniem dziecka;
• pedagog i psycholog szkolny udzielający pomocy nauczycielom i samemu uczniowi, doradzający nauczycielom i pomagający w planowaniu lekcji z dzieckiem z ADHD;
• współpraca z rodzicami – edukacja opiekunów na temat nadpobudliwości psychoruchowej, udzielenie wsparcia i wypracowanie strategii radzenia sobie z trudnościami;
• dyrekcja i rada pedagogiczna – organizacja prawa szkolnego, zapobieganie destrukcyjnym zachowaniom uczniów, dyżurowanie nauczycieli na przerwach, czuwanie nad bezpieczeństwem dzieci;
• poradnie pedagogiczno-psychologiczne i ośrodki kształcenia nauczycieli – poznanie metod pracy z uczniem z ADHD, rozwiązywanie konfliktów.

W profilaktyce i terapii ADHD wykorzystuje się również specjalistyczne metody psychoterapeutyczne i psychokorekcyjne. Psychoterapia może mieć charakter pośredni, czyli oddziaływać na samo dziecko, albo przyjmować postać psychoterapii pośredniej, skoncentrowanej na środowisku dziecka – szkole, rodzinie i rówieśnikach. Psychoterapia nadpobudliwości obejmuje dwa główne obszary – sferę poznawczą i sferę emocjonalną.

Zajęcia służą korekcie wad wymowy, zaburzeń koordynacji wzrokowo-ruchowej, wyeliminowaniu deficytów parcjalnych w zakresie poszczególnych funkcji poznawczych oraz zminimalizowaniu braków w wiadomościach i umiejętnościach szkolnych ucznia. Ponadto, działania terapeutyczne koncentrują się na usunięciu lub złagodzeniu zaburzeń zachowania i trudności w nauce. Psychoterapia powinna być dobrana zawsze do indywidualnych potrzeb, sytuacji i osobowości dziecka nadpobudliwego. Jakie terapie wykorzystuje się w pracy z dzieckiem z ADHD?

• Terapia „holding” – polega na trzymaniu dziecka w ścisłym kontakcie cielesnym po to, by ograniczyć mu możliwość wyrażania agresji.
• Terapia rodzinna – poprawia komunikację i relacje na linii rodzice-dziecko.
• Terapia zachowania – uczy kontroli nad sobą i wytrwałości.
• Terapia przez ruch – kinezjologia edukacyjna, metoda V. Sherborne.
• Terapia integracji sensorycznej.
• Muzykoterapia, arteterapia, techniki relaksacyjne.
• Farmakoterapia (leki) i terapia homeopatyczna.

3.1. Wskazówki do pracy w domu

Praca z dzieckiem nadpobudliwym zawsze przebiega „tu i teraz”, tzn. że korekta nieprawidłowych zachowań i reakcji ma odbywać się na bieżąco. Naturalnym środowiskiem malucha jest dom, w którym powinien panować spokój i atmosfera akceptacji. Dziecko z ADHD łatwo wytrącić z równowagi i rozproszyć jego uwagę, dlatego w kontakcie z maluchem nie wolno reagować gwałtownie i wybuchowo. Trzeba uzbroić się w cierpliwość i stosować w sposób konsekwentny wcześniej ustalone, jasne, proste zasady. Dziecko musi czuć, że jest kochane, ale że oczekuje się również od niego wypełniania powierzonych mu obowiązków. Wymagania powinny być oczywiście adekwatne do możliwości dziecka.

Rodzice powinni pamiętać o chwaleniu choćby najmniejszych postępów dziecka i docenieniu włożonego trudu. Dzienny rozkład zajęć powinien być uporządkowany, by dziecko nie miało poczucia chaosu. Rodzic musi określić konkretne godziny pobudek, posiłków, możliwości oglądania telewizji, odrabiania lekcji i nauki. Warto ograniczyć maluchowi oglądanie programów, które epatują agresją i przemocą, by nie modelować u niego negatywnych wzorców zachowań.

Dziecko z ADHD powinno mieć swój własny pokój bądź kącik do odrabiania lekcji. Pokój powinien być minimalistyczny, pozbawiony zbędnych dekoracji, które mogą rozproszyć dziecko. Najlepiej, by ściany były pomalowane na biało. W czasie nauki trzeba wyeliminować wszelkie dystraktory, które mogłyby rozpraszać uwagę dziecka – wyłączamy radio, telewizor, komputer, komórkę, chowamy zbędne przybory do plecaka, by na biurku pozostało tylko to, co jest konieczne w danym momencie.

Rodzice powinni być wyrozumiali dla dziecka – jego złość nie wynika ze złej woli, ale z nieumiejętności panowania nad pobudzeniem układu nerwowego. W czasie nauki trzeba planować czas na przerwę, gdyż dziecko szybko się nudzi, a nauka staje się nieefektywna. Przede wszystkim rodzice powinni zainteresować się problemami własnego malucha, poświęcić mu czas i uwagę, a w czasie konfliktów – nie zostawiać w napięciu, ale bezpośrednio po nieporozumieniu wyjaśnić całą sytuację.

Kiedy rodzicom trudno samodzielnie poradzić sobie z nadpobudliwym szkrabem, mogą skorzystać z pomocy psychologa szkolnego, wolontariatów, poradni pedagogiczno-psychologicznych i szkoły oraz różnych fundacji i organizacji świadczących pomoc dla rodziców dzieci z ADHD. Pedagogizacja rodziców jest bardzo ważnym elementem pomocy samemu dziecku. Trzeba pamiętać jednak, by wiedzę na temat zaburzeń hiperkinetycznych przekazywać etapami – nie wszystko na raz.

3.2. Wskazówki do pracy w szkole

Jednym z pomysłów na „pomoc” dziecku z nadpobudliwością psychoruchową jest propozycja nauczania indywidualnego. Nie jest to dobra strategia postępowania, gdyż dziecko traci możliwość interakcji z rówieśnikami i nie uczy się zasad współżycia społecznego. Nauczanie indywidualne stanowi tak naprawdę wygodne rozwiązanie dla nauczyciela, który chce się pozbyć z klasy przeszkadzającego i trudnego ucznia. Nauczanie indywidualne to jednak ostateczność. Dziecko z ADHD powinno być stopniowo włączane w życie zespołu klasowego. O czym powinien pamiętać nauczyciel, pracujący z uczniem nadpobudliwym?

• Sala lekcyjna powinna być pozbawiona elementów (gazetek ściennych, planszy, eksponatów), które mogłyby rozpraszać uwagę dziecka. Jeśli pomoce naukowe muszą być w sali, niech zostaną umieszczone na końcu, za ławkami.
• Uczeń powinien siedzieć blisko nauczyciela, np. w pierwszej ławce, by w razie niebezpiecznych sytuacji można było szybko zainterweniować.
• Okna w klasie w miarę możliwości powinny być zasłonięte.
• W czasie lekcji trzeba robić przerwy na gimnastykę, by przeciwdziałać monotonii i znudzeniu.
• Na ławce szkolnej powinny znajdować się tylko te przybory, które są niezbędne do nauki – nic poza tym.
• Lekcja powinna być podzielona na kilka wyraźnych etapów. Plan lekcji można zapisać na tablicy.
• Nauczyciel musi dopilnować, by uczeń zapisał w zaszycie pracę domową przed dzwonkiem na przerwę.
• Warto wprowadzić metody nauczania, które ułatwią dziecku przyswajanie wiedzy, np. prezentacje multimedialne, praca w grupach itp. Im ciekawsza lekcja, tym mniej będzie przeszkadzał uczeń.
• Polecenia powinny być jasne i konkretne. Nauczyciel powinien unikać stosowania słowa „nie”, gdyż odwołuje się do mechanizmu hamowania aktywności, co u dzieci z ADHD nie działa. Zamiast mówić: „Nie chodź po klasie”, lepiej powiedzieć: „Usiądź na krześle”.
• Nauczyciel powinien skoncentrować się bardziej na wzmocnieniach pozytywnych (nagrodach) niż negatywnych (karach), by zachęcić dziecko do prawidłowego zachowania.
• Trzeba stworzyć kontrakt z klasą, czyli określić jasne procedury i zasady, za których nieprzestrzeganie będą groziły konkretne konsekwencje.
• Nie wolno agresji karać agresją.
• Wzmożoną potrzebę ruchu dziecka można wykorzystać poprzez zaangażowanie ucznia w pozytywnie ukierunkowane czynności, np. prośba o starcie tablicy, przyniesienie kredy lub pomocy naukowych z biblioteki szkolnej.

Praca z dzieckiem nadpobudliwym nie jest łatwa. Wymaga cierpliwości i zaangażowania, a na efekty przychodzi czasem czekać bardzo długo. Nie wolno się jednak poddawać i zniechęcać, bo nawet najmniejszy krok w przód to czasem „krok milowy”.

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.