Efekt Golema w psychologii – na czym polega?

Efekt Golema (ang. Golem effect), nazywany także efektem negatywnych oczekiwań, nawiązuje do mitologicznego Golema. To istota ulepiona z gliny, która przypomina człowieka, nie ma jednak duszy, intelektu i mowy (jest niesamodzielnym i niezdolnym do myślenia bytem).

Na czym polega efekt Golema? Jego istotą jest zachowywanie się zgodnie z czyimiś negatywnymi oczekiwaniami, nawet jeżeli sytuacja zupełnie tego nie wymusza. Zjawisko po raz pierwszy zostało opisane w pracy Pygmalion, Galatea and the Golem: Investigations of biased and unbiased teachers (Journal of Education Psychology, nr 74, 1982). Jej autorzy to Alisha Babad, Jacinto Inbar oraz Robert Rosenthal.

Efekt Golema bardzo wyraźnie widać zwłaszcza w szkole. Jakie są przykłady efektu Golema w edukacji i miejscu pracy? W szkole uprzedzenia i negatywne nastawienie nauczycieli wobec uczniów, których ci uznają za leniwych i słabych, mogą skutkować tym, że w końcu takimi się staną: zaczną osiągać gorsze wyniki w nauce (a w przyszłości także w pracy). Jak to działa?

To, że przed uczniami stawia się mniej wyzwań, a i często krytykuje, przekłada się na utratę wiarę w siebie. Ponieważ oczekiwania wobec nich są nikłe, młodzi ludzie zaczynają się zachowywać zgodnie z nimi, co prowadzi do ich potwierdzenia (niskich oczekiwań). Wmawianie komuś, że nie da sobie rady czy że jest słaby, może zadziałać jak samospełniająca się przepowiednia.

To, jakie nastawienie mają do dziecka nauczyciele, rodzice i opiekunowie oraz sposób, w jaki dziecko jest traktowane oraz jak się z tym czuje, przekłada się na jego przyszłe sukcesy i porażki. Co interesujące, dzieci uznane przez nauczycieli za słabsze są jednocześnie postrzegane jako mniej interesujące przez rówieśników.

Efekt Golema można zaobserwować także poza miejscem nauki czy pracy. Schemat jest dość prosty: gdy ktoś jest do kogoś uprzedzony i nie spodziewa się po nim niczego dobrego, a przy okazji zupełnie tego nie kryje, osoba ta odwzajemnia się taką samą postawą i energią. W ten sposób utrwala się wzajemne negatywne nastawienie.

Jakie strategie można stosować, aby przekształcić efekt Golema w pozytywne wyniki? Specjaliści podkreślają, że kluczowe jest świadome podejście do kierowania oczekiwań, ale i uprzedzeń oraz stereotypów, które mogą wpływać na oczekiwania wobec innych. Tych warto się po prostu pozbywać.

Nie mniej ważne jest:

• dbanie o otwartą, ale i pozytywną komunikację,
• wyrażanie wiary w potencjał i możliwości innych osób, motywowanie, wspieranie rozwoju innych, docenianie starań i sukcesów,
• budowanie pewności siebie także u innych.

Efekt Golema jest odmianą efektu Pigmaliona, który polega na spełnianiu się oczekiwania wobec kogoś dlatego, że to oczekiwanie sobie wytworzyliśmy (efekt Pigmaliona uznaje się za odmianę samospełniającego się proroctwa).

Efekt Pigmaliona został zidentyfikowany po raz pierwszy przez Roberta Mertona. Polega on na tym, że w danej sytuacji zaczynamy zachowywać się zgodnie z tym, czego oczekują od nas inny ludzie.

Efekt Pigmaliona można rozpatrywać zarówno w kontekście negatywnym (efekt Golema - w określonych sytuacjach, pod wpływem negatywnych oczekiwań, zaczynamy się zachowywać zgodnie z tymi właśnie oczekiwaniami), jak i pozytywnym (efekt Galatei).

Lustrzanym odbiciem efektu Golema w psychologii jest efekt Galatei (ang. Galatea effect). Na czym polega? Jak można się domyślać reguła jest taka, że w określonych sytuacjach, pod wpływem czyichś pozytywnych oczekiwań, ludzie zaczynają zachowywać zgodnie z tymi oczekiwaniami.

I tak osoba, której stawiane są wyzwania, jest chwalona i zachęcana do działania, zaczyna zachowywać się w myśl oczekiwań. W rezultacie podejmuje działania, odnosi sukcesy, buduje pewność siebie i wiarę we własne możliwości. Motywacja i wysoka samoocena napędza ją do działania i prowadzi do sukcesu.

Efekt Pigmaliona i efekt Galatei pozytywnie wpływają na osiągnięcia i samoocenę. Mroczna strona samospełniającej się przepowiedni, czyli efekt Golema, prowadzi do obniżonej wiary we własne możliwości i czyni go ofiarą przekonań oraz założeń innych.