Syndrom środkowego dziecka – co warto wiedzieć?

Syndrom środkowego dziecka, także kompleks środkowego dziecka, to dla wielu osób oczywiste prawidło. Dla innych to jednak mit. Choć na potwierdzenie słuszności teorii, która zakłada specyficzną i szczególną pozycję dziecka, które nie jest w rodzinie ani najstarsze, ani najmłodsze, nie można powołać się na niezbite dowody, wydaje się, że coś w tym jest.

Choć wiele zależy od okoliczności, w tym obrazu rodziny, postawy rodziców czy stylu wychowania, można przypuszczać, że syndrom średniaka istnieje i faktycznie wpływa na życie emocjonalne, społeczne i zawodowe.

Jak wygląda rzeczywistość średniaka? Rodzice skupiają się na sukcesach najstarszego dziecka i troszczą o najmłodsze. Najbardziej ufają i kibicują pierworodnemu, polegają na nim, zaś o najmłodszego syna czy córkę martwią się najbardziej. Siłą rzeczy dziecko „środkowe” często pozostaje nieco z boku, ale i często jest porównywane z resztą gromadki.

O ile role najstarszego i najmłodszego dziecka w rodzinie są dość jasno sprecyzowane, o tyle dziecko środkowe często bywa niedookreślone. Nie jest tak ani tak samodzielne jak pierworodne, ani tak dopieszczane jak najmłodsze. Raz słyszy, że ponieważ jest starsze, powinno w czymś ustąpić młodszemu bratu czy siostrze. Za chwilę dowiaduje się, że nie może iść na podwórko ze starszakiem, ponieważ jest za małe.

Najstarsze dziecko w rodzinie ma tendencje do bycia odpowiedzialnym, zaś najmłodsze - nieco roszczeniowym i wymagającym. A dziecko środkowe? Ono bierze przykład ze starszego rodzeństwa, ale też jest wzorem do naśladowania dla młodszych braci i sióstr. Zdarza się, że samo do końca nie wie, jak się definiować i czego się od niego oczekuje.

Ponieważ średniak wychowuje się w cieniu rodzeństwa, a i pojawia się w wielu różnorodnych kontekstach, musi walczyć o siebie, swoje racje, miejsce i tożsamość, ale i być jednocześnie skory do kompromisów. Uczy się dogadywać zarówno ze starszym, jak i z młodszym rodzeństwem. Często to on właśnie łagodzi konflikty, stąd opanowuje sztukę mediacji i dyplomacji. Jest nauczycielem i uczniem jednocześnie.

Według niektórych psychologów specyficzna pozycja i sytuacja dziecka średniego może sprawić, że pojawiają się u niego problemy związane z poznaniem własnej tożsamości, ale i z właściwą samooceną.

To dlatego syndrom środkowego dziecka może objawiać się poczuciem niewidzialności, zewnątrzsterownością i większą podatnością na wpływ i opinie innych. Inne negatywne skutki bycia środkowym dzieckiem to obniżone poczucie satysfakcji z życia oraz podejmowanie decyzji niespójnych z własnymi przekonaniami.

Kolejność urodzin dzieci w rodzinie i wynikające z tego konsekwencje interesowały psychologów od dawna. Jej wpływ na osobowość w latach 20. XX wieku analizował Alfred Adler, austriacki psychiatra, psycholog i pedagog, twórca psychologii indywidualnej. Według opracowanej przez niego teorii:

• najstarsze dziecko ma tendencje do bycia konserwatywnym, opiekuńczym, silnym. Posiada zdolności organizacyjne, zdradza zapędy przywódcze. Ma to związek z tym, że często bierze odpowiedzialność za młodsze rodzeństwo,
• najmłodsze dziecko zwykle otrzymuje najwięcej uwagi i troski zarówno ze strony rodziców, jak i rodzeństwa. To dlatego może czuć się mniej doświadczone i niezależne,
• dziecko środkowe często boryka się z próbą prześcignięcia starszego rodzeństwa, stąd jest ambitne, wydaje się być bardziej sumienne i pracowite. Rzadko jest samolubne – musi i wspierać, i wykazywać się zrozumieniem w stosunku do młodszego rodzeństwa.

Dzieci środkowe najbardziej ze wszystkich potrzebują aprobaty rodziców. W myśl teorii Adlera przez to, że często muszą wykazywać dużą aktywność, aby skierować na siebie uwagę dorosłych, jako dorośli sprawdzają się w roli mediatorów.

Zdolność do obserwacji, ale i świadomego analizowania racji obu stron pozwala im w wielu konfliktowych sytuacjach wypracować kompromis bądź porozumienie.

Co mogą zrobić rodzice, aby dzieci w rodzinie czuły się dobrze, a średniak w dorosłe życie nie wchodził z kompleksem środkowego dziecka? Przede wszystkim opiekunowie muszą starać się, by traktować swoje dzieci równo, bez faworyzowania najmłodszego i najstarszego potomka. Średnie dziecko także powinno być traktowane indywidualnie.

A jeśli się to nie udało? Jak pokonać w sobie syndrom środkowego dziecka? Zdecydowanie warto odkrywać w sobie mocne strony i wykorzystywać atuty, wzmacniać tak zwaną wewnątrzsterowność (zdolność do rozpoznawania przekonań zgodnych ze swoim ja, obrony ich i postępowania w życiu zgodnie z nimi) oraz poczucie kontroli nad własnym życiem.