Katastrofa w Czarnobylu i jej zdrowotne skutki. Nowotwory tarczycy wśród Ukraińców, a co z Polakami?
Według Komitetu Naukowego ONZ ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) katastrofa czarnobylska spowodowała wśród mieszkańców Federacji Rosyjskiej, Białorusi i Ukrainy aż 6000 przypadków raka tarczycy. Dotyczyły dzieci i młodzieży narażonych na promieniowanie po wybuchu. Podawanie płynu Lugola i zakrojona na szeroką skalę polityka jodowa w Polsce mogły sugerować, że realnego zagrożenia mogą się spodziewać także Polacy.
1. Największa katastrofa w dziejach energetyki jądrowej
26 kwietnia 1986 roku doszło do fatalnego wypadku i największej katastrofy w dziejach energetyki jądrowej.
Wybuch doprowadził do zapalenia się grafitu, a do środowiska przedostały się znaczne ilości radionuklidów, czyli materiałów promieniotwórczych. Pracownicy elektrowni, osoby biorące udział w akcjach ratowniczych, a także całe społeczeństwo Ukrainy byli narażeni na trzy główne typy: jod-131, cez-134 i cez-137.
W dniu katastrofy spośród 600 pracowników elektrowni – 134 zachorowały na ostrą chorobę popromienną, z czego aż 31 (według raportu Forum Czarnobyla) zmarło w ciągu pierwszych trzech miesięcy. U pozostałych odnotowano zwiększoną częstość występowania białaczki i zaćmy. A co z osobami, które nie były narażone na bezpośredni kontakt z groźnym promieniowaniem?
Jod-131 jest wychwytywany przez tarczycę, a na jego duże dawki szczególnie narażone są dzieci. Zgodnie z raportem UNSCEAR z 1994 r. tkanka dziecięcego gruczołu tarczowego, obok szpiku kostnego, płuc i kobiecych gruczołów sutkowych przed menopauzą, jest jedną z najbardziej wrażliwych na promieniowanie jonizujące tkanek w organizmie człowieka.
2. Ukraina – choroby tarczycy pamiątką po wybuchu?
Od początku, gdy wieść o katastrofie obiegła świat, naukowcy obawiali się długofalowych skutków katastrofy w postaci wzrostu zachorowań m.in. na nowotwory (w tym guzy lite i białaczkę), niepłodność i występowanie wad genetycznych u dzieci. Na początku XXI wieku tę hipotezę zanegowały wyniki badań WHO, ONZ czy UNICEF-u. Jednak to rak tarczycy był realnym zagrożeniem.
Badanie "Chernobyl Thyroid Cancer: 30 Tears of follow-up" z 2018 roku wskazuje, że znaczący wzrost zachorowalności na raka tarczycy nastąpił na całej Białorusi i w Ukrainie oraz w czterech najbardziej dotkniętych obwodach Federacji Rosyjskiej, zbliżając się do 20 000 przypadków.
- Chmura radioaktywnego pyłu "poszła" z Czarnobyla na Kijów, ale większość przeniosła się na północ - największa liczba nowotworów tarczycy była na Białorusi, a nie w Ukrainie - mówi w rozmowie z WP abcZdrowie dr Tomasz Tomkalski, endokrynolog, internista i ordynator Oddziału Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych. - Później przeszła w stronę Skandynawii, zeszła na dół w stronę Niemiec i tam pewne rejony były bardziej napromieniowane niż Polska.
O ile około pięć, sześć tysięcy nowotworów można powiązać z mlekiem zawierającym radioaktywny jod od krów pasących się na skażonych terenach, o tyle pozostałe 15 tys. wiąże się z innymi czynnikami. W tym ze starzejącym się społeczeństwem, lepszą diagnostyką itd., przynajmniej takiego zdania są autorzy badań.
- Po katastrofie w Czarnobylu w 1986 r. u bardzo dużego odsetka Ukraińców (nawet co trzeci, głównie kobiety) diagnozowano chorobę Hashimoto czy inne choroby związane z tarczycą – mówi w rozmowie z WP abcZdrowie prof. dr hab. n. med. Maciej Banach, kardiolog, lipidolog, epidemiolog chorób serca i naczyń.
Tutaj jednak powraca nierozwikłane pytanie - na ile jest to skutek promieniowania, a na ile warunków socjoekonomicznych czy nadmiaru jodu? Raport UNSCEAR 2000 wskazuje, że tylko raka tarczycy wśród wskazanej populacji można powiązać ze skutkami awarii w Czarnobylu.
Istnieją jednak doniesienia o możliwym negatywnym wpływie płynu Lugola, jaki serwowano również Polakom po katastrofie. Ma on mieć związek ze zwiększeniem liczby przeciwciał antytarczycowych odpowiedzialnych za chorobę Hashimoto.
- W Polsce momentem przełomowym był rok 1997, kiedy wprowadzono obligatoryjne jodowanie soli, dzięki czemu dziś niemal nie występują pacjenci z tzw. wolem. Niestety to jodowanie, nie tylko w Polsce, spowodowało zwiększenie autoimmunologicznych chorób tarczycy, szczególnie choroby Hashimoto - mówi dr Tomkalski i przyznaje, że wzrosła też liczba zachorowań na raka tarczycy: - Obecnie jest szóstym nowotworem wśród nowotworów u kobiet w Polsce.
3. Polska a skutki katastrofy w Czarnobylu
- My byliśmy poza ich bezpośrednim zasięgiem. Teraz po latach już wiemy, że skażenie na naszym terenie nie było duże, można je porównać z tym, z jakim mamy styczność na co dzień, które dociera do nas z kosmosu i innych niewielkich źródeł – mówiła na łamach "Medyka Białostockiego" prof. Maria Górska, kierownik Kliniki Endokrynologii, Diabetologii i Chorób Wewnętrznych w Uniwersyteckim Szpitalu Klinicznym w Białymstoku.
Według dostępnych danych dawka promieniowania, na jaką narażone były polskie dzieci, ale też młodzież czy dorośli, była stosunkowo niska, to jest maksymalnie niespełna 180 mSv, przy czym takie działania, jak choćby profilaktyka jodowa obniżały te wartości o ok. 30 proc.
Mieszkaniec Polski rocznie przyswaja nawet 3-4 mSv (milisiwerty, jednostka odnosząca się do działania promieniowania jonizującego na organizmy, przyp. red.) ze źródeł naturalnych, ale w niektórych częściach globu te wskaźniki są znacznie wyższe. Np. w Ramsar w Iranie dawki promieniowania mogą być nawet od 10- do 50-krotnie wyższe niż gdzie indziej, z uwagi na obecność gorących źródeł zawierających rad. Podobnie jest w Guarapari w Brazylii, gdzie obecny jest radioaktywny piasek, bogaty w uran czy tor. Mimo to nie odnotowuje się tam większej zapadalności na nowotwory.
- Moim zdaniem przyjmowanie płynu Lugola uchroniło nas przez poważniejszymi skutkami. Ta duża dawka jodu zablokowała wchłanianie radioaktywnego jodu przez tarczycę. Płyn Lugola podany po katastrofie elektrowni atomowej w Czarnobylu miał zapobiegać wychwytywaniu przez tarczycę radioaktywnego izotopu jodu z opadów promieniotwórczych. I tak się stało – mówi prof. Górska.
Z kolei prof. Milewicz przyznaje, że mówienie, że płyn Lugola nas uratował, to przesada, "ale w pewnym sensie był pomocny".
4. Mamy powody do obaw?
Jednocześnie ekspert uspokaja, że pamiątką po Czarnobylu nie jest niedoczynność czy nadczynność tarczycy.
- Z Czarnobylem był związany wzrost zapadalności na raka tarczycy, natomiast to, że w Polsce coraz więcej osób skarży się na problemy z gruczołem tarczowym, to osobna kwestia. Mamy tak naprawdę porównywalną zapadalność na choroby tarczycy, jak w jakimkolwiek innym kraju – tłumaczy prof.Milewicz. - Nie mamy deficytu jodu, a zapadalność ma większy związek z autoimmunologią, czynnikami, które immunizują tarczycę, powodują, że powstaje przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, które w konsekwencji prowadzi do niedoczynności tarczycy.
Zdaniem dra Tomkalskiego większa liczba chorób tarczycy ma związek przede wszystkim z lepszą diagnostyką, ale też - łatwiejszym dostępem pacjentów do badań, także na życzenie pacjenta. To sprawia, że nie możemy mówić z całą pewnością o epidemii chorób tarczycy ani o epidemii chorób tarczycy związanych z awarią w elektrowni w Czarnobylu.
- Wszystkie nowotwory tarczycy, wszystkie inne choroby, jak niedoczynność czy choroba Hashimoto są obecnie rozpoznawane wiele lat wcześniej. To nie kwestia roku, a wielu lat - podkreśla endokrynolog i dodaje, że u sześciu proc. populacji występują tzw. mikroraki tarczycy, które nigdy nie przejdą w formę agresywnego nowotworu.
Ekspert uważa, że podobna sytuacja może dotyczyć także Ukrainy.
- Sądzę, że w Ukrainie większa liczba chorób tarczycy może również mieć związek z łatwiejszym dostępem do diagnostyki, zwłaszcza w porównaniu z rokiem 1986 r.
Karolina Rozmus, dziennikarka Wirtualnej Polski
Masz newsa, zdjęcie lub filmik? Prześlij nam przez dziejesie.wp.pl
Rekomendowane przez naszych ekspertów
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.
