Osobowość anankastyczna – przyczyny, objawy, jak sobie radzić?

Osobowość anankastyczna jest zaburzeniem osobowości, które charakteryzuje się perfekcjonizmem, nadmiernym skupieniem na szczegółach, sztywnością, przesadną sumiennością oraz ostrożnością kosztem otwartości i elastyczności.

Osobowość anankastyczna bywa inaczej określana jako osobowość kompulsyjno-obsesyjna. Nie należy jednak mylić anankastycznych zaburzeń osobowości z zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi, czyli nerwicą natręctw, chociaż istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby przejawiające cechy kompulsji i natręctw mogą zachorować na zaburzenia z grupy nerwic.

Anankastyczna osobowość daje o sobie znać zarówno w kontaktach międzyludzkich, życiu prywatnym, jak i zawodowym. Wpływa także na umiejętność odpoczywania i relaksowania się. Dlatego też jakość życia takich osób jest znacząco obniżona w różnych jego obszarach.

Główną cechą osobowości anankastycznej jest przede wszystkim przesadny perfekcjonizm, przejawiający się w różnych strefach życia. Osoby z osobowością anankastyczną niemal każdą czynność starają się wykonać na najwyższym poziomie. Co więcej, często wymagają takiego samego perfekcjonizmu nie tylko od siebie, ale również od innych.

Kolejną cechą tego zaburzenia osobowości jest także nadmierna sumienność i drobiazgowość oraz ostrożność w każdej sferze życia. Osoby anankastyczne nie uznają chaosu, skupiają się często na mało istotnych aspektach, starają się wszystko kontrolować.

Cechą osobowości anankastycznej jest także sztywność poznawcza, brak elastyczności, rygorystyczne trzymanie się zasad, norm społecznych, wartości etycznych, przekonań i poglądów.

U pacjentów z anankastycznym zaburzeniem osobowości obserwuje się też często zaniedbanie przyjemności, relacji interpersonalnych oraz traktowanie innych z dystansem.

Przyczyny osobowości anankastycznej nie są dokładnie określone. Uważa się jednak, że znaczenie ma zarówno podłoże biologiczne (geny), jak i wychowanie (nadmierna kontrola rodziców, surowe podejście, zbyt wysokie oczekiwania, sztywność i nadmierne wymagania względem dziecka, poddawanie ciągłej ocenie). Nie bez znaczenia pozostają także czynniki psychologiczne (cechy osobowości, temperament).

Przypuszcza się także, że na rozwój zaburzeń anankastycznych mogą mieć wpływ także czynniki neurobiologiczne, zaburzenia neuroprzekaźnictwa dopaminy, czy nieprawidłowości w funkcjonowaniu mózgu.

Typowe objawy osobowości anankastycznej:

• skoncentrowanie całej uwagi na regulaminach, szczegółach, organizowaniu, porządkowaniu i inwentaryzowaniu,
• podporządkowywanie się schematom postępowania,
• nadmierny i chorobliwy perfekcjonizm, utrudniający realizację zadań,
• nadmiar wątpliwości,
• przesadna ostrożność,
• sztywność i upór w postępowaniu,
• natrętne obsesje, niechciane myśli i impulsy,
• chorobliwa skrupulatność, prowadząca do zbytniej koncentracji na efektywności,
• zaniedbywanie przyjemności i relacji międzyludzkich,
• pedanteria, uległość wobec konwencji społecznych, ciągła kontrola umysłowa,
• zbytnia dbałość o porządek,
• brak elastyczności i otwartości na nowe rozwiązania,
• niezgoda na przekraczanie zasad moralnych, która nie wynika z tożsamości religijnej czy z własnych przekonań,
• niechęć do dzielenia się pracą z innymi z powodu przekonania, że tylko sami jesteśmy w stanie bezbłędnie wykonać zadanie,
• gromadzenie pieniędzy, jako środka do zabezpieczenia się przed potencjalnymi katastrofami,
• skąpe wydawanie pieniędzy na siebie i innych.

Osoba anankastyczna często nie dostrzega problemu w swoim zachowaniu, dlatego też nie zawsze szuka pomocy. Jednak jej sztywne i formalne zachowanie może wpływać nie tylko na komfort własnego życia, ale także i na relacje z innymi.

Trudności mogą pojawiać się zwłaszcza w związkach partnerskich (osoba anankastyczna może być odbierana jako formalna, kontrolująca, nadzorująca, człowiek, któremu wszystko przeszkadza, o skłonności do pouczania).

Żeby pracować nad zmianą zachowań i schematów, należy przede wszystkim uświadomić sobie problem, a następnie poszukać specjalistycznej pomocy. Wskazane jest przede wszystkim podjęcie psychoterapii, która uświadomi choremu nieadaptacyjne schematy oraz pomoże je rozpoznawać i zmieniać.

Ważne jest, by pacjent miał także wsparcie najbliższego otoczenia – partnera, rodziny, przyjaciół.

Ponadto wskazane jest także poszerzanie elastyczności, dostrzeganie tego, że nie wszystkie zadania muszą być zawsze wykonane perfekcyjnie. Pomocne może być także praktykowanie odpuszczania i technik, które pozwalają ograniczać pragnienie kontrolowania wszelkich okoliczności.

Wsparciem dla psychoterapii mogą być także techniki relaksacyjne, świadome oddychanie, czy efektywny wypoczynek.

Osobowość anankastyczna może przejawiać się na wielu różnych płaszczyznach, zarówno w życiu prywatnym, jak i zawodowym. Osoby przejawiające cechy anankastyczne często są perfekcjonistami i ambitnymi pracownikami, którzy niejednokrotnie szybko awansują w strukturach firmy. Ze względu na skrupulatne trzymanie się rozkazów i zaleceń pracodawców, są postrzegane jako sumienni pracownicy, z wysoką motywacją do działania.

Niestety nierzadko osoby takie zatracają się w pracy, a na zaburzenia osobowości nakłada się kolejny problem – pracoholizm, kiedy człowiek zaczyna definiować siebie wyłącznie poprzez efekty pracy i karierę zawodową, a zaniedbuje rodzinę oraz przyjaciół. Nadgodziny nie wynikają z deficytów finansowych w budżecie domowym, ale właśnie z problemów psychicznych.

Osoby anankastyczne wykazują również zaburzenia w zakresie zachowań w sferze emocjonalnej i poznawczej oraz wykazują niedostatki w kwestii samooceny. Ich sposób myślenia o sobie zależy często od oceny ze strony otoczenia.

Osobowość anankastyczna obejmuje przede wszystkim wszechobecny, skrajny perfekcjonizm oraz nadmierną sztywność i kontrolę. Jednak najczęściej takie osoby funkcjonują bez świadomości własnego problemu.

Natomiast zaburzenia obsesyjno-kompulsywne charakteryzują się głównie obsesjami i kompulsjami. W odróżnieniu od pacjentów z osobowością anankastyczną, osoby z tym zaburzeniem samodzielnie dostrzegają, że ich funkcjonowanie jest zaburzone. Często stanowi ono ich źródło cierpienia.

Osobowość anankastyczna to zaburzenie osobowości, które zostało ujęte w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 pod kodem F60.5.

Diagnoza osobowości anankastycznej odbywa się na podstawie wywiadu i określonych testów psychologicznych. Leczenie farmakologiczne stosuje się najczęściej tylko, gdy współwystępują objawy innych zaburzeń (np. zaburzeń lękowych, depresji).

Anankastyczna osobowość leczona jest głównie poprzez psychoterapię. Proces terapeutyczny zwykle jest długotrwały. W zależności od przypadku wykorzystuje się różne formy terapii, m.in. terapia poznawczo-behawioralna, czy psychodynamiczna.

Leczenie osobowości anankastycznej nie jest łatwe. Osoby anankastyczne próbują bowiem cały czas utrzymać kontrolę. Mają tendencję do myślenia w kategoriach czarno-białych i trudno przychodzi im zmiana własnych przekonań, zasad, czy poglądów. Co więcej, część pacjentów może także bardzo sztywno podchodzić do samej psychoterapii.

Jednak poprzez systematyczną pracę, cechy osobowości anankastycznej można stopniowo łagodzić. Pacjenci uczą się rozumieć samego siebie, pracują nad przekonaniami, myślami automatycznymi, rozwijają samoświadomość i uczą się zauważać własne schematy zachowań. Poszerzają także swoją elastyczność i rozwijają samoakceptację, poprzez stopniową zmianę nawyków oraz wdrażanie nowych rozwiązań.

Źródła

1. Cierpiałkowska L., (red.), Psychologia zaburzeń osobowości. Wybrane zagadnienia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2004, ISBN 83-232-1413-1.
2. Jakubik A., Zaburzenia osobowości, PZWL, Warszawa 2003, ISBN 83-200-2672-5.
3. Millon T., Davis R., Millon C., Escovar L., Meagher S., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, Instytut Psychologii Zdrowia. Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa 2005, ISBN 83-85452-88-5.