Termometr rtęciowy – jak działa i dlaczego nie można go kupić?

Termometr rtęciowy to medyczny termometr cieczowy, w którym do pomiaru temperatury wykorzystuje się rtęć. Przyrząd pomiarowy składa się z wąskiej szklanej rurki ze zbiorniczkiem u dołu. W miarę wzrostu temperatury ciecz się rozszerza i jest wypychana w górę rurki, gdzie panują warunki zbliżone do próżni. Temperaturę można odczytać z umieszczonej na rurce skali.

Pierwszy termometr rtęciowy został stworzony na początku XVIII wieku przez Daniela Gabriela Fahrenheita. Jego działanie opierało się na zasadzie rozszerzania się cieczy podczas zmiany temperatury.

Fahrenheit wprowadził także skalę pomiaru temperatury (skala Fahrenheita). Obecnie preferuje się skalę Celsjusza, zaproponowaną w 1742 przez Andersa Celsiusa. Nowoczesny medyczny termometr rtęciowy wynalazł w roku 1866 Thomas Clifford Allbutt. To umożliwiło zmniejszenie rozmiaru urządzenia oraz skróciło czas pomiaru.

Dziś termometry rtęciowe nie są już dostępne, co ma związek ze szkodliwością rtęci. W jej miejsce wprowadza się inne ciecze termometryczne, takie jak galinstan czy izopropanol. Obecnie także termometry pokojowe czy termometry zewnętrzne produkuje się w wersji beztrtęciowej.

Rtęć (Hg) to pierwiastek chemiczny z grupy metali przejściowych. W każdej formie: ciekłej, par i rozpuszczalnych związków, jest trująca. Jej toksyczność polega na niszczeniu błon biologicznych i wiązaniu się z białkami, co zakłóca wiele ważnych procesów biochemicznych.

Hg wchłania się w postaci pary. Wnika do organizmu głównie przez skórę i drogi oddechowe. Z płuc dostaje się do krwi i utlenia się w erytrocytach. Może wywołać bóle głowy, zaburzenia widzenia i koordynacji ruchowej. Dowiedziono, że rtęć może także przenikać przez barierę łożyskową do krwi płodu.

Ostre zatrucie rtęcią wywołuje zapalenie płuc i oskrzeli, może prowadzić do śmiertelnej niewydolności oddechowej, uszkodzenia nerek i układu nerwowego. Inne objawy to niewydolność krążenia, krwotoczne zapalenie jelit, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej.

Zatrucie przewlekłe małymi ilościami rtęci powoduje początkowo niespecyficzne objawy, takie jak ból głowy i kończyn, osłabienie, zapalenie błony śluzowych przewodu pokarmowego, wypadanie zębów.

Charakterystycznym objawem zatrucia rtęcią jest pojawienie się niebiesko-fioletowego rąbka na dziąsłach. Z czasem następuje postępujące uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego. Obserwuje się upośledzenie koncentracji, zaburzenia pamięci i snu, ale także zmiany w osobowości. Później pojawiają się drżenia rąk i nóg, niezborność chodu i tak zwane drżące pismo.

Wprawdzie jelita nie są w stanie wchłonąć rtęci, niemniej jej spożycie wywołuje pieczenie w przełyku, krwawą biegunkę, ślinotok, wymioty, a nawet martwicę błony śluzowej jelit.

Używanie termometru rtęciowego wiąże się z dużym ryzykiem, szczególnie w przypadku zbicia szklanej obudowy. Dlaczego?

Po rozbiciu termometru rtęć może się szybko rozprzestrzenić, ponieważ nieustannie paruje. W bezwonnej postaci lotnej jest najbardziej szkodliwa. To dlatego tak ważne jest, by w sytuacji, gdy stary termometr rtęciowy rozbije się, jak najszybciej i najdokładniej pozbierać małe kuleczki rtęci. Jak to zrobić? Przede wszystkim założyć rękawiczki i nie używać odkurzacza (mogłoby to doprowadzić do rozpylenia rtęci w powietrzu) oraz środków czyszczących z chlorem i amoniakiem.

Rtęć z termometru najlepiej zebrać za pomocą kartonika, zmiatając ją na szufelkę i przełożyć do słoika wypełnionego zimną wodą. Zebranej rtęci nie wolno wyrzucać do śmieci. Do zbierania rtęci można użyć zakraplacza do oczu.

Z uwagi na szkodliwość rtęci na zdrowie człowieka, w swojej dyrektywie Parlament Europejski rekomenduje wycofanie się z korzystania z nich w celach medycznych.

W polskich aptekach nie można sprzedawać termometrów rtęciowych. Jedynymi krajami Unii Europejskiej, w których nie wprowadzono odgórnego zakazu sprzedaży rtęciowych termometrów są Niemcy i Czechy.

Alternatywą jest termometr z galinstan, a także termometr elektroniczny, także termometr bezdotykowy. Mierzenie temperatury za ich pomocą jest równie proste i miarodajne.