Anomia społeczna – czym jest i jak się przejawia?

Anomia to pojęcie, które odnosi się do niespójności wewnątrz systemu aksjonormatywnego, to jest powiązanych ze sobą norm społecznych oraz wartości, regulujących życie społeczeństwa i jednostki społecznej. Oznacza poczucie niepewności i bezcelowości, a w kontekście społecznym zatracenie lub zanik norm, brak poczucia odpowiedzialności (zarówno przed innymi, jak i różnymi instytucjami).

Zjawisko to jest skutkiem załamania się porządku społecznego, a także nagłych zmian społecznych. Mechanizm jest prosty: z uwagi na to, że dotychczas obowiązujące normy nie przystają do nowej rzeczywistości, a nowe nie są jeszcze ukształtowane, nie wiadomo, jakie reguły powinny być obowiązujące. Mówiąc o anomii, nie można nie wspomnieć o takim zjawisku, jakim jest anomia pracownicza. Czym się przejawia?

Na przykład spędzaniem całego dnia na robieniu rzeczy, które nie należą do obowiązków czy przywłaszczaniem sobie firmowego mienia. Ale anomia pojawia się nie tylko w socjologii czy psychologii. W kontekście neurologicznym jest zaburzeniem, które przejawia się niemocą nazwania dobrze znanych przedmiotów. Jest to przypadłość somatyczna. Nie ma związku z anomią społeczną.

Pojęcie anomii zostało wprowadzone do socjologii przez Émile Durkheima. Później koncepcję zjawiska rozwinął Robert King Merton. Według francuskiego filozofa, socjologa i pedagoga Émile Durkheima o anomii społecznej mówi się, gdy jednostka utraciła umiejętność odróżniania dobra od zła w odniesieniu do społeczeństwa.

Przyczynami anomii są przemiany społeczne, a także gospodarcze, które często pociągają za sobą modyfikacje w obrębie norm i zasad: wywołują zanik dotychczas obowiązujących i skutkują pojawieniem się nowych. To także konsekwencja buntu zarówno jednostki, jak i społeczeństwa, wobec dotychczasowego systemu moralnego, który przestał odpowiadać na potrzeby nowej rzeczywistości.

W późniejszym okresie koncepcję anomii rozwinął Robert Merton, amerykański socjolog XX wieku, dla którego miała ona związek z presją, jaką społeczeństwo wywiera na jednostkę. Sytuacja, kiedy ludzie nie mogą zrealizować społecznie narzucanych celów bądź uzyskać społecznie uznawanych wartości za pomocą społecznie akceptowanych środków, skutkuje pojawianiem się zachowań dewiacyjnych. Merton wyróżnił pięć typów adaptacji jednostki w społeczeństwie. To konformizm, rytualizm, innowacja, wycofanie i bunt.

Pierwszy typ: konformizm, czyli umiejętność przystosowywania się do zasad obowiązujących w społeczeństwie, polegająca na akceptacji celów oraz środków do nich prowadzących. Opiera się na działaniu za pomocą legalnych środków. To typ niedewiacyjny. Występuje najczęściej w grupach społecznych, które mają realne możliwości finansowe dla efektywnego realizowania swych dążeń.

Typ drugi to rytualizm, polegający na rezygnacji lub obniżeniu poziomu aspiracji oraz akceptacji przez jednostkę tylko środków legalnych przy świadomości, że osiągnięcie wyższej pozycji społecznej nie jest za ich pomocą możliwe. Owa rezygnacja nie jest jednak źródłem frustracji. Ten typ przystosowania także nie powoduje zachowań dewiacyjnych.

Innowacja, czyli sposób realizowania celów za pomocą środków powszechnie uznawanych za niemoralne lub nielegalne. Polega na akceptacji celów kulturowych przy jednoczesnym odrzuceniu prawomocnych i przypisanych sposobów ich osiągania. Z tego typu przystosowania najczęściej rodzą się zachowania dewiacyjne, w tym przestępcze.

Z kolei czwarty typ przystosowania, wycofanie, to chęć uniknięcia jakichkolwiek form życia w społeczeństwie. Ten typ przystosowania wybierają ludzi bierni, często także uzależnieni, na przykład od narkotyków czy alkoholu. Polega on na jednoczesnym odrzuceniu celów i środków, które miałyby służyć do realizacji celu.

Ostatnim wyróżnionym przez Mertona typem adaptacji jednostki w społeczeństwie jest bunt, polegający na odrzuceniu norm i zasad, przy jednoczesnej chęci wprowadzenia własnych. To zachowanie najbardziej destrukcyjne.

Merton wyszedł z założenia, że zarówno zachowanie konformistyczne, jak i dewiacyjne są normalnym sposobem adaptacji do struktury społecznokulturowej. Swoją teorię rozwinął i uzupełnił w teoretycznym szkicu pt.: „Struktura społeczna a anomia”.