Chemioterapia - rodzaje, działanie, skutki uboczne, powikłania

Chemioterapia powoduje zabicie komórek nowotworowych rozsianych w organizmie, a u osób, u których choroba jest w bardzo zaawansowanym stadium, łagodzi ból. Niestety, chemioterapia może także uszkadzać zdrowe, szybko dzielące się komórki, np. te, które zapewniają wzrost włosom.

Chemioterapia polega na podawaniu pacjentowi leków niszczących komórki, które się nieprawidłowo dzielą. W przeciwieństwie do normalnych komórek, rakowe komórki bez przerwy się reprodukują, gdyż nie reagują na sygnały kontrolujące podziały komórkowe.

Dzięki chemioterapii powstrzymany zostaje proces podziału, a aktywnie dzielące się komórki giną. Chemioterapia działa na cały organizm, co znaczy, że nie ogranicza się do jednego miejsca, a wszystkich nowotworowych komórek.

Chemioterapia pozwala na:

• zmniejszenie objętości guza przed operacją lub radioterapią,
• zniszczenie komórek nowotworowych pozostałych w organizmie po zabiegu lub radioterapii,
• wsparcie pozostałych sposobów leczenia nowotworu,
• zniszczenia nowotworu, gdy ten pojawia się ponownie lub rozprzestrzenia po organizmie.

Chemioterapia często podawana jest za pośrednictwem cienkiej igły wbitej w żyłę na ręce lub głowie. Wykorzystuje się tu cewniki, elementy umożliwiające stały dostęp do żyły i pompy. Zwykle podaje się ją także za pomocą:

• zastrzyków – domięśniowo w obrębie ramienia, uda, biodra, brzucha,
• dotętniczo – leki podawane są bezpośrednio do tętnicy, która odżywia nowotwór,
• dootrzewnowo – wprost do jamy otrzewnowej,
• dożylnie,
• przez skórę – w postaci kremów do wcierania;
• doustnie – w postaci kapsułek, płynów.

Istnieje kilka rodzajów chemioterapii. Każdy z nich można podawać na innym etapie choroby nowotworowej. Wyróżnia się przede wszystkim chemioterapię adjuwantową i nieadjuwantową, choć nie tylko.

Chemioterapia uzupełniająca (adjuwantowa) - jej celem jest zapobieganie nawrotowi choroby lub odroczenie w czasie momentu nawrotu przy bardzo zaawansowanej postaci raka. Nawet jeżeli wydaje się, że rak jest ograniczony do samego organu objętego nowotworem lub węzłów chłonnych pachy, trudno przewidzieć czy komórki raka nie zdążyły przedostać się do innych narządów.

Chemioterapia działa na cały organizm i ma na celu zniszczenie tych ewentualnych błądzących po organizmie komórek. Chemioterapia rozpoczyna się zazwyczaj w okresie do 2-3 tygodni po zabiegu operacyjnym (aby organizm zdołał dojść do siebie) i trwa ok. 4-6 miesięcy. W trakcie leczenia obowiązkowe są kontrole lekarskie – lekarz sprawdza, jak organizm toleruje chemię.

Chemioterapia neoadjuwantowa (przedoperacyjna) - ten rodzaj chemii podaje się, jeżeli wyjściowo znajdujemy duży guz. Po podaniu chemii jest szansa na zmniejszenie guza i wytworzenie lepszych warunków do jego operacyjnego usunięcia.

Chemioterapia do leczenia raka z przerzutami - jeżeli doszło do rozprzestrzenienia się choroby poza organ, narząd lub zaatakowane węzły chłonne pachy – mówimy, że doszło do rozsiewu choroby, czyli przerzutów do innych tkanek organizmu. Chemioterapia może być jednym ze sposobów próby zniszczenia tych komórek, pozwala na wydłużenie życia i poprawę jego jakości.

Chemioterapia megadawkowa – ten rodzaj chemii nie jest elementem standardowej terapii m. in. raka piersi. Stosuje się ja w bardzo szczególnych przypadkach, gdyż dawki (jak sama nazwa wskazuje) są o wiele wyższe niż w konwencjonalnym stosowaniu. Dlatego też elementem tego rodzaju terapii jest przeszczep szpiku. Metodę tą stosuje się eksperymentalnie w wybranych ośrodkach.

Do każdego rodzaju nowotworu dopasowuje się inne rodzaje leków. Lekarz dobiera je indywidualnie do każdego pacjenta, biorąc pod uwagę takie czynniki, jak:

• rodzaj nowotworu pacjenta,
• wcześniejsze chemioterapie,
• obecność innych problemów zdrowotnych (np. cukrzycy lub choroby serca).

Chemioterapię można podać w szpitalu, gabinecie lekarskim, a także w domu. Jest to dla pacjenta bardzo ważne, ponieważ może walczyć z chorobą w gronie najbliższych, niekoniecznie w szpitalnym pokoju.

Chemioterapię przeważnie podaje się co 2-4 tygodnie. Każde podanie nosi nazwę „cyklu”. W zależności od momentu podjęcia leczenia (przed czy po operacji) ustala się odpowiednią liczbę cykli. Każdy cykl obejmuje podanie kombinacji leków wymienionych powyżej drogą doustną lub dożylną. Czasami stosuje się też tylko jeden lek, najczęściej w przypadku raka piersi z przerzutami. Plan leczenia ustalany jest indywidualnie.

Czas trwania chemioterapii zależy od różnych czynników:

• typu nowotworu i jego zaawansowania,
• rodzaju chemioterapii,
• reakcji organizmu na leki.

Skutki uboczne chemioterapii dzielą się na:

• ostre (natychmiastowe) – występują w okresie stosowania chemioterapii (nudności, wymioty, reakcja uczuleniowa),
• wczesne – pojawiające się 4-6 tygodni po leczeniu (uszkodzenie szpiku kostnego, wypadanie włosów, zapalenie błon śluzowych),
• opóźnione – występują w okresie kilku do kilkunastu tygodni po stosowaniu chemioterapii (uszkodzenie nerek, płuc, serca),
• późne (odległe) – występujące kilka miesięcy lub lat od stosowania leczenia (uszkodzenie układu rozrodczego, nowotwory wtórne).

Samopoczucie pacjenta podczas chemioterapii zależy od indywidualnych cech choroby. Chemioterapii towarzyszy wiele efektów ubocznych, w zależności od stosowanego chemioterapeutyku. Do najczęstszych efektów ubocznych należy: zmęczenie, ból w wyniku uszkodzenia nerwów, suchość ust, utrata wagi, rany w jamie ustnej, wyczerpanie, wymioty, wypadanie włosów, czasem spadek odporności i poziomu białych krwinek.

Bardzo często podczas chemioterapii dochodzi do całkowitej utraty apetytu. Wówczas dobrze jest podawać specjalistyczne napoje odżywcze, które łatwo jest podać choremu. Jedno opakowanie dostarcza wszystkich wartościowych składników, co pozwala zapobiegać niedoborom.

Często na skutek przyjmowania chemii mogą pojawiać się także nadżerki w jamie ustnej. Dotyczy to przyjmowania leków w formie kapsułek i tabletek. W tej sytuacji można płukać usta naparem z szałwii lub roztworem wody utlenionej.

Najlepiej poprosić kogoś bliskiego o zorganizowanie transportu przed i po chemioterapii, odpocząć po niej i zorganizować pomoc w opiece nad dziećmi i przygotowywaniu posiłków. Wiele osób pracuje podczas otrzymywania terapii dopóki jest w stanie to robić. Wszystko zależy od rodzaju choroby i uzgodnień z kierownikiem, czy np. pozwoli na pracę na pół etatu lub wykonywanie części obowiązków w domu.

W czasie chemioterapii powinno się przyjmować leki uzgodnione z lekarzem. Jeśli pacjent chce przyjąć leki bez recepty, powinien skontaktować się z lekarzem. Tak samo należy postąpić, gdy chce przyjmować dodatkowo witaminy, suplementy diety lub tabletki ziołowe, ponieważ czasem mogą one niwelować działania chemioterapeutyków.

Lekarz przeprowadza badania, by stwierdzić czy chemioterapia przynosi pożądane efekty. Nie da się stwierdzić, czy leczenie chemioterapią działa tylko po ubocznych jego skutkach – nie mają one nic wspólnego z efektywnością leczenia.

• mielosupresja - zahamowanie produkcji krwinek w szpiku kostnym,
• niedokrwistość - osłabienie, spadek wydolności fizycznej, bladość, apatia, senność, bóle głowy, zaburzenia koncentracji,
• neutropenia - zwiększona tendencja do zakażeń, głównie w obrębie układu oddechowego i zatok,
• trombocytopenia (małopłytkowość) – skłonność do powstawania siniaków i wybroczyn, mogą pojawić się krwawienia z nosa czy dziąseł, może także wydłużać się czas krwawienia- na przykład po zranieniu,
• utrata włosów - zwykle pojawia się po dwóch lub trzech tygodniach po rozpoczęciu chemioterapii, zwykle wypadanie włosów jest tymczasowe i najczęściej po zakończeniu leczenia odrastają,
• nudności i wymioty - mogą występują już od pierwszego dnia stosowania chemioterapii lub w późniejszym czasie,
• biegunka - w przypadku jej wystąpienia konieczne jest uzupełnienie płynów, najlepiej pod postacią wody,
• owrzodzenia jamy ustnej - zaczerwienienie, podrażnienie, drobne ranki i owrzodzenia,
• obniżenie odporności - częste występowanie infekcji wirusowych i grzybiczych,
• zmiany w smaku - zwykle ustępują po zakończeniu chemioterapii, chorzy zauważają zmieniony smak jedzenia i picia, czasami potrawy mają posmak metaliczny,
• pogorszenie pracy serca, nerek i płuc, może wystąpić wysypka skórna, mrowienie w palcach rąk i nóg.

Źródła

1. Chemioterapia dużymi dawkami cytostatyków (HDT) wspomagana komórkami macierzystymi z krwi obwodowej (PBSCT) i czynnikami wzrostu (GF) w guzach litych
2. Brużewicz S., Wronkowski Z., Chemioterapia i radioterapia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2007, ISBN 978-83-200-3273-4
3. Frączek M. Podstawy diagnostyki i terapii nowotworów, Alfa Medica Press, Bielsko-Biała 2008, ISBN 978-83-7522-021-6
4. Deptała A. Onkologia w praktyce, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006, ISBN 83-200-3225-3