Rozwój niemowlaka. Na co zwrócić uwagę podczas pierwszego roku życia dziecka?

Dziecko w pierwszym roku życia intensywnie się rozwija, zarówno fizycznie, jak i psychoruchowo. Wzrastanie i rozwój dziecka są bardzo indywidualne, a zakres norm jest dość szeroki. Zdobywanie kolejnych kamieni milowych pozwala ocenić rozwój niemowlaka, a odpowiednia dieta istotnie wpływa na jego prawidłowy przebieg. Jakie są kolejne etapy rozwoju dziecka i na co zwrócić uwagę w pierwszym roku życia niemowlaka, aby pomóc mu w prawidłowym rozwoju?

Rozwój fizyczny i psychiczny niemowlaka

W pierwszym roku życia dziecko dynamicznie rośnie. Niemowlę jest mierzone i ważone na każdej wizycie lekarskiej, a do oceny rozwoju fizycznego służą siatki centylowe. W zależności od płci, wieku i wielkości parametru odczytuje się, w którym centylu znajduje się dziecko. Dla przykładu – gdy dla wagi dziecko jest w 25 centylu, oznacza to, że 25% dzieci tej samej płci i w tym samym wieku waży tyle samo lub mniej, a 75% dzieci jest cięższych. Jeśli dziecko jest poniżej 3 centyla lub powyżej 97 centyla dla danego parametru, konieczna jest konsultacja lekarska.

Rozwój ruchowy niemowlaka jest najłatwiejszy do obserwacji i skupia najwięcej uwagi rodziców. Najbliżsi z niecierpliwością wypatrują kolejnych etapów rozwoju dziecka – siadania, czworakowania czy pierwszego kroku. Taka aktywność dziecka nazywana jest motoryką dużą i należy do pięciu obszarów rozwoju, ocenianych pod względem zdobywania określonych umiejętności – tzw. kamieni milowych – w przewidywalnej kolejności i w określonym czasie. Pozostałe obszary rozwoju to: motoryka mała, komunikacja, obszar poznawczy i obszar społeczno-emocjonalny. Zdobywanie kolejnych kamieni milowych odzwierciedla rozwój układu nerwowego i jego interakcje ze środowiskiem.

Zazwyczaj w 2 miesiącu życia dziecko zaczyna unosić głowę, leżąc na brzuchu. W tym czasie nabywa także umiejętność trzymania włożonej do ręki zabawki czy wodzenia wzrokiem w poziomie. Z kolei do końca 4 miesiąca niemowlę powinno unosić już klatkę piersiową w pozycji na brzuchu. Dziecko w tym wieku zwykle łączy ręce w linii środkowej ciała, grucha, a jego twarz wyraża radość, smutek czy zaskoczenie. Półroczne niemowlę potrafi potrząsać grzechotką, śmiać się i wydawać dźwięki w odpowiedzi. Umiejętność obrotu w obie strony – zarówno z brzucha na plecy, jak i z pleców na brzuch, dziecko powinno osiągnąć do końca 9 miesiąca życia.

Maluch w tym wieku zaczyna zatrzymywać działanie, gdy usłyszy „nie” oraz szuka ukrytej przez opiekuna zabawki. Do końca 1 roku życia pojawia się istotne dla rozwoju koordynacji ruchowej czworakowanie. 12-miesięczne dziecko potrafi zastosować chwyt pęsetowy, odwraca się wołane po imieniu i bada otoczenie metodą prób i błędów. Z kolei pierwszy samodzielny krok dziecko powinno postawić przed ukończeniem 18 miesięcy.

Obok kamieni milowych pojawia się pojęcie skoków rozwojowych. Skoki rozwojowe, w odróżnieniu od kamieni milowych, nie są pojęciem medycznym i nie służą do oceny rozwoju niemowlaka, pomagają natomiast zrozumieć zmiany w zachowaniu dziecka oraz są ciekawym punktem odniesienia dla obserwacji jego umiejętności. Skoki rozwojowe to momenty, w których następuje nagła zmiana w zachowaniu, wynikająca z rozwoju mózgu i układu nerwowego, a pojawienie się nowych umiejętności poprzedzone jest tzw. okresem regresji. Teoria skoków rozwojowych wyróżnia 7 takich momentów w pierwszym roku życia dziecka. Skoki rozwojowe rozpoznaje się zwykle po zmianie w zachowaniu dziecka – może się ono stawać drażliwe, płaczliwe, może potrzebować więcej bliskości, gorzej spać, mieć mniejszy apetyt. Jednocześnie warto pamiętać, że gorsze samopoczucie może być oznaką choroby, a nie skoku rozwojowego.

Jaka dieta dla dziecka w pierwszym roku życia?

Odpowiednie żywienie dziecka jest niezwykle istotne dla jego prawidłowego rozwoju fizycznego i psychomotorycznego. Szczególnie ważne pod tym względem są pierwsze lata życia z uwagi na tzw. programowanie metaboliczne. Jest to wpływ czynników środowiskowych, w tym żywienia, na metabolizm i przebieg procesów fizjologicznych, a co za tym idzie na rozwój osobniczy i ryzyko pojawienia się chorób w dalszym życiu. Zalecane jest, aby przez pierwsze 6 miesięcy życia dziecko było karmione wyłącznie piersią, co można kontynuować tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko. Kolejnym krokiem w żywieniu dziecka jest wprowadzenie produktów uzupełniających, co należy rozpocząć, kiedy niemowlę posiada umiejętności rozwojowe potrzebne do ich spożycia, np. umiejętność siedzenia z podparciem czy zanik odruchu wypychania jedzenia. Zwykle następuje to między 17 a 26 tygodniem życia. Nie ma zaleceń dotyczących kolejności wprowadzania pokarmów uzupełniających do diety dziecka, jednak ze względu na większe trudności w akceptacji smaku warzyw korzystne może być wprowadzenie ich do menu przed owocami. Początkowo podaje się dziecku niewielkie ilości nowych pokarmów i rozsądne wydaje się wprowadzanie jednego nowego produktu na raz, aby łatwiej móc zaobserwować ewentualne reakcje nietolerancji.

Aktualne wytyczne wskazują, że opóźnianie wprowadzania pokarmów potencjalnie alergizujących, np. jaja kurzego, orzechów czy ryb, w celu zmniejszenia ryzyka alergii na nie, nie ma uzasadnienia w danych naukowych. Natomiast w celu zmniejszenia ryzyka alergii na jajo należy wprowadzać je w formie dobrze ugotowanej. Z kolei u dzieci z grup ryzyka wystąpienia alergii na orzeszki ziemne, zaleca się ich wprowadzanie między 4 a 11 miesiącem życia po konsultacji specjalistycznej. Gluten należy wprowadzać bez opóźniania, do końca pierwszego roku.

Czy warto suplementować niemowlaka?

Witamina D3 ma ogromny wpływ na zdrowie człowieka. Jest niezbędna do prawidłowego rozwoju kośćca, odgrywa istotną rolę w gospodarce wapniowo-fosforanowej. Choć może być syntetyzowana przez organizm lub dostarczana wraz z pożywieniem, to niestety ze względu m.in. na niedostateczną ekspozycję na słońce niedobór tej witaminy dotyczy większości z nas, szczególnie osób z grup ryzyka. Z tego względu wszystkie dzieci już od pierwszych dni życia powinny otrzymywać 400 IU witaminy D3 na dobę w pierwszym półroczu, niezależnie od sposobu karmienia. Natomiast niemowlęta między 6 a 12 miesiącem życia powinny otrzymywać od 400 do 600 IU witaminy D3 na dobę, w zależności od sposobu karmienia.

Innymi składnikami, wymagającymi ewentualnej suplementacji, są kwasy tłuszczowe omega-3, do których należą m.in. kwasy dokozaheksaenowy (DHA) i eikozapentaenowy (EPA). Podstawowym źródłem EPA i DHA są ryby morskie, olej rybi i owoce morza. Niestety spożycie ryb w Polsce jest niedostateczne, aby pokryć zapotrzebowanie na wspomniane kwasy tłuszczowe, a pełnią one istotną rolę w organizmie człowieka. Kwasy omega-3 działają przeciwzapalnie i stanowią ważny element w zapobieganiu chorobom sercowo-naczyniowym, zespołowi metabolicznemu i przewlekłym chorobom zapalnym. Co jest natomiast kluczowe dla kobiet w ciąży oraz dla niemowląt – DHA jest szczególnie istotny dla rozwoju układu nerwowego i mózgu, gdzie odkłada się w dużych ilościach. W zależności od diety matki oraz dziecka, konieczna może być suplementacja tego składnika u malucha.

W celu zapewnienia dziecku odpowiedniej dawki kwasów tłuszczowych omega-3, w tym DHA i EPA, warto rozważyć podawanie mu tranu. Jednym z takich produktów jest Möller’s Mój Pierwszy Tran Norweski, bazujący na tłuszczu z wątroby dziko żyjącego dorsza norweskiego. Można go podawać od czwartego tygodnia życia, stopniowo zwiększając dawkę. Dostarcza organizmowi EPA i DHA, a także witaminy D3 i A, dzięki czemu wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, korzystnie wpływa na rozwój i funkcjonowanie mózgu i wzroku oraz prawidłową strukturę kości.

Szczepienia, badania, wizyty kontrolne w pierwszym roku życia

Niemowlę jest częstym gościem w gabinecie pediatry. W pierwszym roku życia dziecka odbywają się: wizyta patronażowa lekarza podstawowej opieki zdrowotnej w 1 miesiącu życia oraz wizyty profilaktyczne w ramach podstawowej opieki zdrowotnej w 2, 3-4, 6, 9 i 12 miesiącu życia, z czego 3 pierwsze odbywają się w ramach wizyt szczepiennych. Podczas każdego z tych spotkań lekarz dokładnie ocenia rozwój dziecka. Niemowlę jest ważone, mierzona jest długość jego ciała oraz obwód głowy i klatki piersiowej. Podczas wizyt profilaktycznych lekarz ogląda całe ciało malucha, ocenia jego wzrok i słuch, pracę serca i płuc, a u chłopców lokalizację jąder. Pediatra wydaje zalecenia dotyczące karmienia, dodatkowych badań czy konsultacji. Z kolei w ramach wizyt szczepiennych lekarz dodatkowo ocenia, czy nie ma przeciwwskazań do szczepienia.

Kalendarz szczepień na 2021 rok w pierwszym roku życia przewiduje obowiązkowe szczepienia przeciw: gruźlicy, wirusowemu zapaleniu wątroby typu B, rotawirusom, błonicy, tężcowi i krztuścowi, poliomyelitis, Hib i pneumokokom. Natomiast wśród szczepień zalecanych w pierwszym roku życia znalazły się szczepionki przeciw grypie i meningokokom. Wszystkie szczepienia odnotowywane są w książeczce zdrowia dziecka oraz w karcie szczepień.

O czym jeszcze pamiętać podczas rozwoju niemowlaka?

Ze względu na intensywny rozwój fizyczny i ruchowy niemowlaka, warto w pierwszych miesiącach po urodzeniu skonsultować się z fizjoterapeutą, który nauczy rodziców, jak pielęgnować malucha i się z nim bawić, aby wspomóc prawidłowy rozwój.

Warto także zapoznać się z tabelami przedstawiającymi wiek graniczny dla osiągnięcia kolejnych kamieni milowych, a datę zdobycia poszczególnych umiejętności zapisywać – nie tylko będzie to wspaniała pamiątka, ale również bardzo przydatna informacja dla lekarza w ocenie rozwoju dziecka.

Pierwszy rok życia malucha to czas intensywnych zmian. Każdą swoja wątpliwość dotyczącą rozwoju niemowlaka warto skonsultować ze specjalistą. Maluch w pierwszych miesiącach nabywa mnóstwo nowych umiejętności i dynamicznie rośnie, a ten czas ma niebagatelny wpływ na zdrowie i dalszy rozwój dziecka.

Bibliografia:

1. Kułaga, Zbigniew, et al. "Siatki centylowe wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce–wyniki badania OLAF." Standardy Medyczne 7 (2010): 690-700.
2. „Siatki centylowe. Masa i długość ciała małego dziecka” https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/52272,siatki-centylowe-masa-i-dlugosc-ciala-malego-dziecka dostęp 08.11.2021
3. „Wiek występowania kamieni milowych we wczesnej ocenie rozwoju dziecka” https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/98430,wiek-wystepowania-kamieni-milowych-we-wczesnej-ocenie-rozwoju-dziecka dostęp 09.11.2021
4. „Harmonogram prawidłowego rozwoju na pierwsze 2 lata życia dziecka”, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/57403,harmonogram-prawidlowego-rozwoju-na-pierwsze-2-lata-zycia-dziecka, dostęp 09.11.2021
5. https://www.thewonderweeks.com/ dostęp 10.11.2021
6. Sadurní, Marta, Marc Pérez Burriel, and Frans X. Plooij. "The temporal relation between regression and transition periods in early infancy." The Spanish journal of psychology 13.1 (2010): 112-126.
7. Buczkowski, Krzysztof, et al. "Wytyczne dla lekarzy rodzinnych dotyczące suplementacji witaminy D." Forum Medycyny Rodzinnej. Vol. 7. No. 2. 2013.
8. Szajewska, Hanna, et al. "Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci." (2021) https://dziekujebylopyszne.pl/wp-content/uploads/2021/01/zasady_zywienia_zdrowych_niemowlat-2021.pdf
9. Materac, Ewa, Zbigniew Marczyński, and Kazimiera Henryka Bodek. "Rola kwasów tłuszczowych omega-3 i omega-6 w organizmie człowieka." Bromatologia i Chemia Toksykologiczna 46.2 (2013): 225-233.
10. Program Szczepień Ochronnych w 2021 roku, https://szczepienia.pzh.gov.pl/kalendarz-szczepien-2021/ dostęp 12.11.2021
11. Czajkowski, Krzysztof, et al. "Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3." Pediatria Polska 85.6 (2010): 597-603.
12. Profilaktyczne wizyty u lekarza, https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/prawidlowyrozwoj/rozwojfizyczny/66770,profilaktyczne-wizyty-u-lekarza, dostęp 12.11.2021