Trzmiel - gatunki, gniazdo, użądlenie, pożyteczność, zagrożenie gatunku

Trzmiel jest owadem, którego łatwo pomylić z bąkiem. Co ciekawe, bąk należy do tej samej rodziny co muchy, trzmiel zaś do rodziny pszczół i tak jak one jest bardzo pożyteczny. Jak go rozpoznać? Jakie są gatunki trzmiela i co warto wiedzieć o tym owadzie?

Zobacz film: "Użądlenie trzmiela. Czy jest niebezpieczne?"

1. Co to jest trzmiel?

Trzmiel i podobne do niego trzmielce są klasyfikowane do rodzaju Bombus - społecznych owadów z rodziny pszczołowatych. Można go spotkać właściwie na każdym kontynencie, wyłączając niziny Indii i część Afryki. Jego naturalnym domem są łąki, pola i sady.

1.1. Jak wygląda trzmiel?

Trzmiel jest dużym owadem o długości około 30 milimetrów. Jego ciało jest krępe, gęsto owłosione i masywne. Posiada czarny odwłok i tułów, które pokrywają zwykle jaskrawe paski (białe, czerwone, lub żółte).

Posiada dwie pary przezroczystych i świetnie wykształconych skrzydeł, jego odwłok jest wyposażony w żądło. Trzmiel zwraca na siebie uwagę charakterystycznym wyglądem i dźwiękiem, który wydaje podczas drgania skrzydełek w czasie lotu.

2. Gatunki trzmiela

Na całym świecie sklasyfikowano ponad 300 gatunków trzmieli, 29 zarejestrowano w Polsce. Najbardziej znany jest trzmiel ziemny, polny, łąkowy, kamiennik i gajowy. Poniżej przedstawiamy krótką charakterystykę najpopularniejszych gatunków tego owada.

2.1. Trzmiel kamiennik

Trzmiel kamiennik jest najlepiej znanym i jednocześnie najliczniejszym gatunkiem trzmiela w Europie. Samice tego rodzaju osiągają około 20-25 milimetrów. Swoje gniazda budują zwykle pod ziemią, w dziurach między cegłami lub w szczelinach ścian, zakrywają je woskowym sklepieniem. Trzmiel kamiennik posiada czarne ubarwienie z rudym odwłokiem, u samców występuje również żółty pas na tułowiu.

2.2. Trzmiel polny

Trzmiel polny jest gatunkiem również z rodziny pszczołowatych, zalicza się go do pszczół miodnych, plemienia trzmieli. Osiąga długość od 20 do 22 milimetrów, jego nastroszone włoski odstają od żółto-szarego ciała.

2.3. Trzmiel ziemny

Trzmiel ziemny osiąga od 24 do 28 milimetrów. Swoje gniazda buduje głęboko w ziemi, zdarza się, że w opuszczonych norach gryzoni. Ze swoich zimowych kryjówek wylatują dopiero na wiosnę, najczęściej w kwietniu.

Trzmiel ziemny tworzy największe spośród wszystkich odmian tego owada społeczeństwa. W jego rodzinie może żyć ponad 600 osobników. Jest masywny, jego ciało pokrywają włoski.

Jego ubarwienie jest brunatnoczarne, na ciele ma dwa żółte pasy (na odwłoku i przedpleczu). Na końcu odwłoka trzmiela ziemnego znajduje się pas o innym kolorze (rudobiałym lub białym).

2.4. Trzmiel łąkowy

Samice trzmiela łąkowego można zaobserwować nawet w marcu. Na swoim ciele posiada żółte pasy, na końcu odwłoku znajduje się kolor czerwony. Gniazda tych trzmieli znajdziemy między innymi w opuszczonych budynkach oraz w spróchniałym drewnie.

2.5. Trzmiel gajowy

Gatunek ten został wyodrębniony od trzmiela ziemnego, do którego był kiedyś zaliczany. Trzmiel gajowy jest mniejszy - samice osiągają od 20 do 24 milimetrów. Zwykle jest koloru czarnobrunatnego, a na ciele znajdują się dwa pasy o ubarwieniu jasnożółtym. Na zakończeniu odwłoka znajduje sie kolor biały.

2.6. Trzmielec czarny (brzmik chichot)

Trzmielec czarny nie jest prawdziwym trzmielem. Jego skrzydła są ciemniejsze, na odnóżach nie znajdują sie grzebienie pyłkowe ani koszyczki. Gatunek ten jaja składa do gniazda trzmiela leśnego lub kamiennika - larwy brzmika zjadają pożywienie zgromadzone dla larw. Brzmik chichot jest kleptopasożytem trzmiela kamiennika.

3. Cykl rozwojowy trzmiela

Trzmiel tworzy zróżnicowane grupy, wśród których wyróżniamy dojrzałe płciowo samice (tzw. matki), bezpłodne samice (robotnice) i samce. Zapłodnione w poprzednim roku samice, po okresie zimowej hibernacji, wylatują ze swoich kryjówek (tak zwanych zimowli).

Czas ten zależy od gatunku, więc też od kwitnienia roślin, których nektar i pyłek jest ich pożywieniem. Zwykle pierwszy wylot ma miejsce w marcu lub kwietniu. Podczas poszukiwania miejsca do założenia gniazda często toczą ze sobą walki, które niejednokrotnie kończą się śmiercią.

Po trzech dniach od wyklucia cykl rozwojowy trzmiela trwa mniej więcej 21 dni. Przeobrażając sie larwa przędzie kokon, a następnie po upływie 12-13 dni przegryza górną część powłoki i wydostaje się na zewnątrz.

Do prawidłowego rozwoju larwy potrzebują właściwej temperatury - około 30°C. Wielkość larw jest zależna od ilości podawanego jej pokarmu. Rozwój samic trzmieli trwa około 28-30 dni, zaś samce potrzebują ich około 23.

Robotnice (po kilku dniach od osiągnięcia dojrzałości) karmią larwy, matka zaś zajmuje się tylko składaniem jaj. Robotnice, które ukończyły 3 dzień obejmują funkcję zbieraczek, młodsze natomiast ogrzewają larwy, zajmują się produkcją wosku i karmią młode. Starsze bronią gniazda przez zagrożeniami.

W gnieździe trzmiela obok robotnic żyją także dojrzałe płciowo młode samice (mniej więcej 30 osobników) i kilkuset samców. Samice - matki i robotnice powstają z zapłodnionych jaj, z niezapłodnionych samce-trutnie.

Młode samce wcześnie opuszczają swoje gniazdo, szukając na kwiatach pożywienia, lecz tylko dla siebie, nie robiąc zapasów. Do swojego gniazda wracają na noc i w czasie złych warunków pogodowych. Robotnice zaś przynoszą pożywienie do gniazda produkując zapasy.

Osobniki dojrzałe płciowo opuszczają swoje gniazda, by odbyć lot godowy. Zwykle odbywa się po około 10 dniach, po odłożeniu większych ilości ciałka tłuszczowego. Młode samice przyciągane są zapachową wydzieliną gruczołów żuwaczkowych samców (woń ta jest na tyle wyraźna, że może ją poczuć nawet człowiek).

Niektóre samce wyczekują na wylatujące z gniazd samice-matki. W czasie lotu samce chwytają samice po czym opadają na ziemię lub rośliny, by kopulować. Proces ten trwa, zależnie od gatunku, od minuty do godziny. Zapłodniona samica poszukuje miejsca na zimowlę, nie powraca zaś do gniazda.

Następnie w powstałym w czasie wiosny gnieździe, dwa miesiące od złożenia pierwszych jajeczek, wyczerpuje się zapas zapłodnionych komórek płciowych, samica-matka przestaje być reproduktorem, składając niezapłodnione jaja.

Zwykle umiera na przełomie sierpnia i września (w czasie wyjątkowo ciepłego lata może przetrwać do października). Robotnice i samce umierają, gniazdo ulega zniszczeniu (najczęściej w skutek pleśni). Zapłodnione w czasie godowego lotu samice-matki znów hibernują się w zimowlach i wiosną cały cykl się powtarza.

4. Gniazdo trzmiela

Trzmiele zwykle żyją pod ziemią, mogą budować swoje siedliska z wysuszonych traw i mchów. Żyją w licznych (od kilkudziesięciu do kilkuset osobników) koloniach.

W Polsce trzmiele z reguły budują gniazda pod ziemią (np. w norach gryzoni), chociaż zdarza się, że na swój dom wybierają stos kamieni, dziuple drzew, kępy traw, a nawet szczeliny zakamarki mieszkań czy ptasie budki.

Gniazdo trzmiela składa się z zewnętrznej części, którą tworzą suche liście oraz z dwóch wewnętrznych komór. W pierwszej samice składają jaja, w drugiej gromadzą zapasy dla larw i dla siebie. Samice ciepłem własnego ciała ogrzewają kolebkę z jajami. Gniazdo swe opuszczają tylko, aby uzupełnić zapasy pożywienia.

W zależności od tego, ile pożywienia uda im się zebrać, może zakładać następne kolebki i łączyć je, zostawiając pośrodku miejsce dla siebie, by jak najefektywniej ogrzewać wszystkie larwy. Samice karmią larwy przeżutym nektarem oraz pyłkiem kwiatów.

5. Czy trzmiel żądli?

Trzmiele są z natury dużo mniej agresywne niż pszczoły. Atakują z reguły rzadko, zazwyczaj tylko w samoobronie. Jad trzmiela zawiera mniej szkodliwych dla człowieka substancji niż jad pszczeli.

Żądło posiadają tylko samice. Nie posiada ono haczyków na końcu i po użądleniu nie pozostaje w skórze człowieka. Użądlenie jednak jest bardzo bolesne, pojawia się obrzęk. U alergików, uczulonych na jad może dojść do wstrząsu anafilaktycznego, który zagraża życiu.

6. Trzmiel a bąk

Trzmiel dość często mylony jest z bąkiem, mimo że bąk jest gatunkiem muchy. Bąk przypomina wyglądem muchę domową, choć jest od niej dużo większy. Ma zielone oczy, jego tułów porastają żólte włoski i lata głośno brzęcząc.

Głównym pożywieniem samicy bąków jest krew, ukłucia ich są bolesne, a na skórze pozostaje wielki bąbel, który swędzi kilka dni. Bąki możemy spotkać głównie w okolicy pastwisk i zbiorników wodnych (głównie zabagnionych, gdzie samice składają jaja).

7. Czy trzmiele są pożyteczne?

Trzmiel i pszczoła miodna to najważniejsze owady zapylające w naszej strefie klimatycznej. Trzemiele zapylają wiele gatunków roślin szklarniowych, polowych, uprawnych oraz rosnących na dziko. Najczęściej wykorzystywane są do zapylania upraw pomidorów pod osłonami.

Trzmiel posiada dużo dłuższy języczek od pszczoły miodnej, dzięki czemu może zapylać kwiaty o bardzo długiej rurce korony, bez uszkadzania ich. Zbiera małą ilość pyłku z roślin, dlatego musi odwiedzić je więcej razy.

Trzmiele mają swoj własny, charakterystyczny system zapylania (tak zwany system wibracyjny), który doskonale sprawdza się przy zapylaniu wielu gatunków roślin.

Głośne brzęczenie, które trzmiele wydają podczas poruszania skrzydłami, powoduje wibracje na kwiatach, które zapylają. Pod wpływem tych drgań zostaje wysypywany z pylników pyłek.

8. Zagrożenie gatunku trzmieli

Jeszcze w latach 50. XX wieku mogliśmy spotkać całe roje trzmieli. Z biegiem lat owadów tych jest jednak coraz mniej, ponieważ niezbyt dobrze znoszą zmiany środowiska.

Nagły spadek ilości tych owadów ma również związek z syndromem masowego ginięcia owadów (CCD). Aż 19 z 29 gatunków trzmieli żyjących w Polsce znajduje się na Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych.

Jedną z najważniejszych przyczyn wymierania trzmieli jest negatywny wpływ stosowania pestycydów. Substancje te mogą powodować zaburzenia neurologiczne, uszkadzając jednocześnie system nawigacyjny trzmieli.

Na spadek liczby owadów ma wpływ również rolnictwo wielkoobszarowe. Sprawia ono, że trzmiele są pozbawiane miejsca do zakładania koloniii oraz nektarodajnych roślin.

Nagłe obniżenie liczby trzmieli powoduje duże konsekwencje, ich zbyt mała ilość przyczyniła sie do obniżenia plonów lucerny i siewnej koniczyny poniżej progu opłacalności.

9. Hodowla trzmieli

Istnieją specjalne hodowle trzmieli, ktore sprzedawane są w celu zapylania roślin szklarniowych, takich jak bakłażany, jagody, papryka, truskawki czy pomidory. Osoba, która uprawia rośliny, może taką hodowlę trzmieli zakupić i hodować w specjalnych ulach.

Ule zapewniaja odpowiednie warunki i pożywienie trzmielom na jakiś czas. Są wyposażone w otwory wylotowe i wlotowe, które umozliwiają wyłapanie wszystkich trzmieli w ciągu kilku godzin (np. w celu zaplanowanego oprysku roślin).

W każdym ulu znajduje sie określona liczba robotnic (w zależności od charakterystki) i królowa. Cena takiego ula zaczyna się od 120 zotych, jest zależna od wielkości rodziny.

Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.