Zespół szoku pokarmowego (refeeding syndrome) - charakterystyka, przyczyny, leczenie

Zespół szoku pokarmowego (ang. refeeding syndrome), zwany jest też RS, zespołem ponownego odżywiania lub zespołem ponownego przeładowania glukozą. To bardzo poważny, ostry niedobór elektrolitów i substancji odżywczych. Towarzyszy temu retencja płynów, czyli zatrzymywanie wody w organizmie oraz zaburzenia gospodarki glukozowej.

Syndrom RS pojawia się zwykle u pacjentów cierpiących na anoreksję lub karmionych pozajelitowo przez długi czas. Zdarza się, że przyczyną pojawienia się zaburzeń jest choroba alkoholowa albo jedna z operacji bariatrycznych (czyli związanych z leczeniem otyłości).

Jak dochodzi do zespołu szoku pokarmowego?

Kiedy organizm jest niedożywionym, w procesach metabolicznych zaczynają zachodzić zmiany. Podstawowym źródłem energii jest glukoza i kiedy jej brakuje, organizm zaczyna adaptować się do sytuacji i czerpać siłę z białek oraz tłuszczy. To naturalna reakcja, którą spotyka się w niektórych dietach.

Efektem nadmienego metabolizowania tych dwóch składników, ciało zaczyna słabnąć i dochodzi do stopniowego wyniszczenia organizmu. Na skutek zaburzeń gospodarki glukozowej, spada produkcja insuliny, odpowiedzialnej za transport glukozy po całym organizmie.

Niedożywienie skutkuje także zaburzeniem gospodarki elektrolitowej, szczególnie sodowej. W sytuacji, w której pacjent zaczyna znów być prawidłowo żywiony doustnie, organizm nie wie, co zrobić z taką ilością glukozy. Znacznie zwiększa się produkcja insuliny oraz fosforanów, które zostają pobierane ze źródeł pozakomórkowych. W efekcie zaczyna ich brakować we krwi i dochodzi do hipofosfatemii. Na skutek podawania płynów znacznie wzrasta zaś poziom sodu w organizmie, co może skutkować bolesnymi obrzękami.

W latach 40 XX wieku, kiedy ludzie masowo zostawali zsyłani do pracy w obozach, po raz pierwszy spotkano się z zespołem szoku pokarmowego. Skrajnie wygłodzeni, niedożywieni zesłańcy, byli zmuszani do ciężkiej pracy, a ich organizmy z czasem zaadaptowały się do ciągłego uczucia głodu. Po zakończeniu II wojny światowej, kiedy mogli już opuścić obozy, rozpoczęto u nich stopniowe żywienie doustne. To doprowadziło do rozwoju syndromu RS.

Dzisiaj czynnikiem ryzyka są przede wszystkim zaburzenia odżywiania, takie jak anoreksja. Bardzo często wiąże się on ze skrajnym niedożywieniem, które z kolei może być spowodowane chorobą nowotworową lub długotrwałym alkoholizmem. Oba te stany stopniowo wyniszczają cał organizm, a proces leczenia może spotkać się z syndromem ponownego odżywiania.

Czynniki ryzyka

Najczęściej czynnikiem ryzyka w przypadku syndrom RS jest zbyt szybkie próbowanie przywrócenia naturalnego rytmu odżywiania u pacjenta. Jeśli organizm był skrajnie wygłodzony przez dłuższy czas, należy bardzo powoli wdrażać żywienie doustne.

Dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi rozwojowi RS, są:

• wiek
• choroby ogólnoustrojowe
• przebyte operacje
• długotrwałe żywienie pozajelitowe
• niedożywienie wynikające z zaburzeń, takich jak anoreksja, dysfagia, kacheksja

Konsekwencją zespołu szoku pokarmowego może być szereg dolegliwości, nie tylko ze strony układu odpornościowego, ale i całego organizmu. Najczęściej są to:

• zaburzenia oddychania
• zaburzenia rytmu serca, które mogą prowadzić do niewydolności tego narządu
• drgawki
• podwyższone ciśnienie krwi
• ciągłe uczucie zmęczenia
• zaburzenia świadomości, które mogą prowadzić do śpiączki.

Objawy zespołu szoku pokarmowego pojawiają się około cztery doby po rozpoczęciu u pacjenta tzw. leczenia żywieniowego. Mogą się one pojawić zarówno w przypadku żywienia doustnego, jak i pozajelitowego.

Najczęściej występujące objawy RS to:

• ciężka hipofosfatemia (skrajnie niski poziom fosforanów we krwi)
• niedobory witamin z grupy B (szczególnie B1)
• zatrzymywanie wody w organizmie i widoczne obrzęki
• kwasica metaboliczna
• niskie stężenie magnezu we krwi
• niskie stężenie potasu we krwi

Najważniejsze jest dokładne opisanie stanu pacjenta. Jeśli on jest na tyle poważny, a niedożywienie tak skrajne, że może wystąpić zespół ponownego odżywiania, należy bardzo powoli i ostrożnie wdrażać leczenie żywieniowe. Bardzo ważne są małe ilości pokarmów podawane stopniowo.

Ważne jest także pozostawienie chorego pod stałą opieką lekarza i częste wykonywanie badań kontrolnych. W przypadku wystąpienia objawów RS, warto dodatkowo wdrożyć wprowadzanie pokarmów, które pomogą wyrównać poziom elektrolitów i składników mineralnych.