Depresja a szkoła
Zgodnie z obserwacjami klinicznymi ostatnich lat depresja dziecięca i depresja młodzieńcza stanowią coraz bardziej znaczącą część psychopatologii dziecięcej. Depresja u dzieci dotyka bezpośrednio uczuciowości i jej przejawów, ma związek ze sferą patologii psychosomatycznej i ze światem dziecięcych psychoz. Ponadto, towarzyszy wielu chorobom fizycznym, ukrywa się pod różnymi zaburzeniami w zachowaniu i towarzyszą jej problemy w uczeniu się oraz niepowodzenia w szkole.
1. Szkoła w życiu dziecka
Duża częstotliwość czy powtarzanie się frustrujących doświadczeń, które kumulują się w strachu towarzyszącym zwykle tym doświadczeniom, może doprowadzić dziecko do zachowań depresyjnych, spotęgowanych przez sytuację bezradności i bezbronności, która je otacza.
W kontekście funkcjonowania dziecka czy nastolatka w szkole owe doświadczenia stanowią ważny element „uposażenia dorastającego człowieka”, z którym wkracza on w środowisko szkolne. Bowiem już od pierwszych chwil może przesądzić o jakości jego funkcjonowania, motywacji do rozwoju bądź jej braku, osiągnięć, sukcesów bądź porażek, jakości nawiązywanych relacji z rówieśnikami, nauczycielami itp. Należy pamiętać, że szkoła jest drugim, zaraz po środowisku rodzinnym, ważnym miejscem rozwoju dziecka. Tam spędza znaczącą część czasu w ciągu dnia, nawiązuje kontakty, zdobywa doświadczenia, uczy się, poznaje świat itp. Szkoła jest bardzo ważnym elementem życia młodego człowieka, dlatego też tak ważna jest atmosfera w tym miejscu i zapewnienie dzieciom poczucia bezpieczeństwa.
Od wczesnego dzieciństwa w życiu człowieka pojawiają się trudności. Przezwyciężanie ich jest niezbędne do dalszego rozwoju. Już we wczesnej młodości rozwijają się charakterystyczne dla każdego dziecka cechy osobowości. Odgrywają ważną rolę w radzeniu sobie z trudnymi, stresującymi wydarzeniami w życiu. Niektóre dzieci są bardziej towarzyskie i wytrzymałe od innych. Pozwala im to na szybkie aklimatyzowanie się w grupie i pokonywanie przeszkód. U innych rozwijają się cechy takie, jak nieśmiałość, małomówność, skrytość, unikanie konfliktów, wycofanie. Takie cechy nie sprzyjają nawiązywaniu nowych znajomości i adaptowaniu się do nowych sytuacji. W zależności od cech osobowości dzieci mają różne problemy i różnie na nie reagują.
2. Jak szkoła wpływa na ryzyko depresji?
Szkoła tak, jak rodzina, stanowi inne wielkie doświadczenie o znaczeniu patogennym. Jako środowisko bardzo wpływa na zachowanie depresyjne dziecka. Prowadzi się tam małe dzieci i poza ogniskiem rodzinnym spędzają dużą część dnia. Samo znalezienie się w żłobku, przede wszystkim w przypadku dzieci w wieku 6-8 miesięcy, stanowi dla wielu z nich ogromny szok emocjonalny.
Później, kiedy trafiają do szkoły, doświadczają niepewności, stresu z negatywnymi skutkami powodującymi trudności w nauce i relacjach z niektórymi kolegami, wywołanymi brakiem motywacji i zaufania do samego siebie. Spadek wyników szkolnych po pierwszych trzech-czterech latach jest jednym z najlepszych wskaźników ewentualnego pojawienia się obrazów depresyjnych.
Jak zauważa Polaino-Lorente: „Dziecko, które powtarza rok i doznaje w szkole porażek, będzie się czuć odpowiedzialne za rodzinne kłótnie swoich rodziców, postrzegając siebie jako winnego wszystkiego, co w domu jest negatywne, zmniejszy się jego szacunek do samego siebie, uformuje negatywne pojęcie siebie, obniży ono poziom swoich aspiracji, wyrzeknie się relacji ze swoimi kolegami, którzy otrzymują lepsze oceny od niego, zmniejszy swoje zaangażowanie społeczne, straci naturalną spontaniczność etc., a ta porażka może nawet być czynnikiem, który może doprowadzić do samobójstwa”.
W pewnym sensie niepowodzenie w szkole jest w dużej mierze analogiczne do bezrobocia u osób dorosłych. Dowodzi się, że niepowodzenia szkolne mogą warunkować i/lub wzbudzać pojawienie się zachowań depresyjnych w dzieciństwie. Szkoła jest naturalną scenerią, w której dziecko dokonuje autoafirmacji poprzez naukę, miejscem, gdzie integruje się z ludźmi podobnymi sobie i wspólnotą, w której się zakorzenia i stara się o akceptację ze strony nauczycieli i kolegów. A szkolna porażka blokuje wiele z tych funkcji i wywołuje ponadto konsekwencje niekorzystne dla jego zdrowia.
Zdaniem ekspertów szkoła ze swoją obsesją na punkcie zwiększania osiągnięć akademickich potęguje znacząco strach przed porażką, który uważany jest za główną przyczynę wyobcowania, problemów z komunikacją i niektórych objawów depresyjnych. Duża ilość zajęć pozaszkolnych zabiera dzieciom i młodzieży zbyt wiele czasu kosztem zabawy i rozrywki.
3. Przyczyny depresji u dziecka
Pośród licznych przyczyn depresji, związanych z funkcjonowaniem dziecka w środowisku szkolnym, wskazać można następujące:
- relacje nauczyciel-uczeń (faworyzacja innych dzieci przez nauczyciela, odrzucenie, brak akceptacji dziecka, brak wzmocnień pozytywnych przy jednoczesnym występowaniu wzmocnień negatywnych itp.),
- niepowodzenia szkolne (brak zainteresowania dla zajęć szkolnych, pogorszenie wyników),
- wymagania rodziców przewyższające możliwości dziecka, oczekiwania realizacji przez dziecko ich niespełnionych marzeń, narzucanie własnej woli,
- złe relacje z rówieśnikami (brak akceptacji ze strony rówieśników, poczucie osamotnienia, zachowania agresywne),
- niska samoocena dziecka (brak wiary we własne możliwości),
- doświadczenia traumatyczne (jakkolwiek wpływają na ogólne funkcjonowanie dziecka, z pewnością będą miały wpływ na jego funkcjonowanie w środowisku szkolnym),
- przeciążenie nadmierną ilością zajęć pozaszkolnych.
4. Problemy związane z rozpoczęciem nauki w szkole
Okres nauki jest bardzo ważnym czasem dla młodego człowieka. Szkoła staje się miejscem, gdzie dziecko uczy się kontaktów społecznych, poznaje swoje możliwości i rozwija swoje wewnętrzne zainteresowania. W trakcie uczęszczania do szkoły dzieci narażone są na szereg trudności. Problemy szkolne mogą wywoływać bardzo wiele wewnętrznych trudności, które w efekcie mogą być przyczyną powstawania depresji u dzieci.
Pierwszym poważnym stresem w życiu ucznia jest rozpoczęcie szkoły. Nawet jeśli dotychczas maluch chodził do przedszkola, to zmiana miejsca i panujących zasad staje się ciężkim wyzwaniem. Stres wywołany tym wydarzeniem może wpływać na pogorszenie się nastroju dziecka i niechęć do szkoły. Bardzo ważna jest w tym czasie rola rodziców. To oni zapewniają dziecku wsparcie i poczucie bezpieczeństwa.
Rozmowy z dzieckiem, zrozumienie jego trudności i pomoc w tym czasie dają szansę na poprawę sytuacji. Pozostawienie dziecka samego ze swoimi problemami może powodować pogłębianie się problemów i wycofywanie się dziecka z aktywnego uczestnictwa w życiu szkolnym. Dzieci również odczuwają dolegliwości psychiczne, mają problemy emocjonalne. Postawa rodziców względem tych pierwszych trudności ma bardzo duże znaczenie w budowaniu pewności siebie dziecka i kształtowaniu jego postaw. Dziecko, które ma oparcie w rodzicach w dalszym życiu będzie sprawniej radzić sobie z trudnościami niż dziecko, które tej opieki nie ma.
Depresja u dzieci jest wywoływana przede wszystkim przez czynniki zewnętrzne i ma inne podłoże niż depresja u osób dorosłych. Zaburzenia depresyjne mają swoją przyczynę w kontaktach dziecka z otoczeniem i problemach rodzinnych. Często rodzice nie zwracają na takie zmiany nastroju dziecka uwagi, wiążąc je z wiekiem dojrzewania lub wyolbrzymianiem spraw.
5. Problemy szkolne nastolatków i ich wpływ na rozwój depresji
Problemy w szkole są bardzo trudne do rozwiązania dla młodego człowieka. Niezależnie od tego czy są spowodowane naciskami nauczycieli, problemami w nauce, brakiem akceptacji u rówieśników lub nadmiernymi wymogami rodziców, powodują powstawanie wielu ciężkich emocji. W wieku dojrzewania problemy (nieważne, z czym są związane) wydają się nastolatkowi nie do rozwiązania. Zmiany związane z działaniem hormonów, wzrostem organizmu i przemianami psychicznymi pogłębiają negatywne odczucia młodego człowieka i sprawiają, że każda trudność urasta do rangi wielkiego problemu.
Nie należy jednak bagatelizować sygnałów dawanych przez dziecko. Dla osoby dorosłej takie trudności mogą wydawać się błahe, natomiast dla nastolatka faktycznie są to beznadziejne sytuacje. Pojawienie się problemu w szkole może stać się przyczyną pogarszania się nastroju i powstawania kolejnych trudności. Młody człowiek może nie widzieć rozwiązania takiej sytuacji i próbować zmniejszyć napięcie wewnętrzne. Częstym sposobem radzenia sobie z trudnościami jest autoagresja. Jej drastycznym przejawem jest samookaleczanie się. Ma ono na celu zmniejszać wewnętrzny ból poprzez zadawanie sobie fizycznych cierpień.
Niezrozumienie ze strony rodziców i pogłębianie się problemów związanych ze szkołą może prowadzić do poważnych zaburzeń psychicznych. Nastolatki również chorują na depresję i w tym wieku choroba ta może być bardzo niebezpieczna. Wywołana zewnętrznymi czynnikami depresja u nastolatka ma często trudny przebieg. Niezwrócenie uwagi na zmiany w zachowaniu dziecka przekonują je o braku wsparcia ze strony rodziny. Także ignorowanie jego sygnałów i wyśmiewanie jego problemów może być przyczyną powstawania silnych zaburzeń nastroju. Bardzo niepokojącym objawem w depresji u młodych osób są myśli samobójcze. Psychika młodego człowieka nie jest jeszcze do końca wykształcona i nie jest w stanie radzić sobie ze wszystkimi trudnościami.
Nasilanie się szkolnych trudności i ignorowanie tego stanu przez rodziców lub też niezrozumienie problemu mogą być przyczyną powstania u młodego człowieka depresji. Dziecko powinno mieć zapewnioną pomoc specjalistów, by móc wracać do zdrowia. Pozostawienie dziecka samego z chorobą i dalszymi trudnościami może w efekcie doprowadzić do wprowadzenia w czyn swoich planów samobójczych. Dlatego też należy zwracać uwagę na dziecko i jego problemy. Szkoła sama nie rozwiąże za rodziców wszystkich trudności i spraw związanych z wychowaniem. Zainteresowanie rodzica sprawami dziecka i jego potrzebami daje możliwość uniknięcia trudnych sytuacji i konsekwencji psychicznych.
6. Objawy depresji u dzieci
Jeśli dostrzegamy zmiany w funkcjonowaniu dziecka, warto zwrócić uwagę na symptomy, które mogą wskazywać na pojawienie się depresji:
- melancholijny nastrój – przejawy smutku, samotności, nieszczęścia i pesymizmu, zły humor, dziecko łatwo się złości, łatwo płacze, trudno je pocieszyć;
- idee autodeprecjacyjne – uczucie bezużyteczności, poczucie winy, pragnienie śmierci, pokusa samobójstwa;
- zachowania agresywne – trudności w relacjach interpersonalnych, kłótliwość, wrogość, mały szacunek dla autorytetu;
- zaburzenia snu – niespokojny sen, chwile bezsenności, trudności z przebudzeniem i porannym wstawaniem;
- pogorszenie wyników szkolnych – stałe żale ze strony nauczycieli, słaba koncentracja, słaba pamięć, mniejsze przykładanie się do zajęć klasowych, utrata zwyczajowego zainteresowania dla zajęć szkolnych;
- zmniejszona socjalizacja – izolacja, mniejsze uczestnictwo w życiu grupy, wycofanie się ze społeczności;
- dolegliwości somatyczne – bóle głowy, bóle brzucha, bóle mięśniowe, inne dolegliwości i niepokoje o zdrowie, zaburzenia apetytu i/lub zmiany dotychczasowej wagi;
- utrata zwyczajnej energii – utrata zainteresowania sportem i rozrywką, zmniejszenie energii z powodu wysiłku fizycznego i/lub umysłowego.
Nie należy lekceważyć powyższych objawów. Natomiast należy jak najszybciej podjąć działania, które pomogą zniwelować pojawiające się bądź istniejące już objawy depresji i pomóc dziecku z depresją.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.