Odczulanie - alergie, przebieg, bezpieczeństwo, skuteczność
Odczulanie alergiczne ostatnio zyskało na popularności. A wszystko za sprawą coraz częściej występujących różnego rodzaju alergii, które wymagają odczulania. Dla przykładu, z powodu alergicznego nieżytu nosa cierpi około 10-25% populacji, a na alergiczne choroby oczu nawet 22% populacji. Odczulanie jest więc bardzo istotne, ponieważ osoby dotknięte alergią mają nierzadko znacznie zmniejszony komfort życia. Z pomocą przyszło odczulanie, a właściwie immunoterapia, dzięki której walka z alergią stała się skuteczniejsza.
1. Objawy chorób alergicznych
Odczulanie jest obecnie ważnym tematem. Według niedawno opracowanych danych, ponad 35% populacji krajów europejskich zgłasza objawy chorób alergicznych i dla większości z nich rozwiązanim jest właśnie odczulanie. Wyniki badań epidemiologicznych przeprowadzonych w ramach projektu ECAP (Epidemiologia Chorób Alergicznych w Polsce) wykazały, że choroby alergiczne o różnej manifestacji klinicznej występują u 30-40% mieszkańców Polski. Alergiczny nieżyt nosa należy obecnie do najczęstszych zespołów chorobowych pośród ujętej w badaniu populacji Polaków (ok. 24% populacji w wieku od 6 do 44 lat). Większość schorzeń alergicznych to choroby o przewlekłym charakterze, które wymagają systematyczności i konsekwencji w leczeniu, a często również odczulania.
2. Układ immunologiczny
Odczulanie jest związane z pracą układu immunologicznego. Zadaniem, jakie układ odpornościowy ma przede wszystkim do wykonania jest zachowanie integralności organizmu poprzez chronienie go przed negatywnym oddziaływaniem środowiska zewnętrznego, tj. bakteriami, wirusami, grzybami, toksynami oraz wieloma innymi czynnikami. Pomimo iż dróg wtargnięcia do organizmu jest wiele, podstawowe znaczenie odgrywa: droga pokarmowa, oddechowa oraz skóra, ponieważ jest tutaj największe narażenie na kontakt z rozmaitymi patogenami.
Pierwszą linię obrony stanowią elementy nieswoistej odpowiedzi odpornościowej, takie jak: skóra, błony śluzowe, substancje antybakteryjne: enzymy przewodu pokarmowego i dróg oddechowych, kwas żołądkowy, kwaśna wydzielina z pochwy, komensalne bakterie przewodu pokarmowego i inne. Wśród mechanizmów odporności nieswoistej czynnej wyróżnia się fagocytoza. Komórki fagocytujące (makrofagi i neutrofile) jako pierwsze pochłaniają wnikające do wnętrza organizmu bakterie i wirusy, unicestwiają je i ujawniają ich strukturę antygenową (tzn. skład białek).
Drugą, zasadniczą część układu immunologicznego stanowią elementy odpowiedzialne za odpowiedź swoistą, skierowaną konkretnie przeciwko danym antygenom. Komórki fagocytujące prezentują zdobyte informacje o strukturze antygenowej limfocytom T, które mają zdolność rozpoznawania i odróżniania własnych antygenów od obcych. Następnie dochodzi do przekazania informacji o antygenie limfocytom B. Komórki te, odpowiedzialne za odpowiedź humoralną, mają zdolność do wytwarzania przeciwciał skierowanych przeciwko rozpoznanemu antygenowi. Immunoglobuliny (przeciwciała), w zależności od budowy i funkcji, przynależą do różnych klas: IgG, IgM, IgA czy też IgE. Wytworzone przeciwciała mają zdolność wiązania obcego antygenu i wyłączania go z krążenia.
3. Nadwrażliwość na bodźce
Odczulanie dotyczy również nadwrażliwości. Nadwrażliwość jest pojęciem szerszym niż alergia i oznacza, iż dochodzi do powtarzalnych objawów podmiotowych i przedmiotowych, które są wywołane przez ekspozycję na konkretny bodziec, w dawce tolerowanej przez osoby zdrowe. Oznacza to, że coś teoretycznie nieszkodliwego, u osoby z nadwrażliwością powoduje dolegliwości oraz objawy kliniczne.
Nadwrażliwość może mieć charakter alergiczny i niealergiczny. Odczulanie działa najskuteczniej m.in. na nadwrażliwość na pyłki traw. Alergią nazywamy odmienną, nieprawidłową reakcję immunologiczną, w wyniku której dochodzi do wytworzenia przeciwciał klasy IgE. Zjawisko to jest wielogenowym, uwarunkowanym defektem genetycznym. Dziedziczną skłonność do nadmiernego wytwarzania IgE nazywamy atopią. Dziedziczy się przede wszystkim predyspozycje do alergii, a wpływ środowiska zewnętrznego ma kluczowe znaczenie w uruchomieniu sekwencji przemian. Do alergii IgE-zależnych zaliczamy: choroby atopowe (astma, alergiczny nieżyt nosa i spojówek, atopowe zapalenie skóry, niektóre pokrzywki i obrzęk naczynioruchowy) oraz uogólnioną reakcję anafilaktyczną po użądleniu owada oraz po wstrzyknięciu penicyliny. Niestety bardzo często alergie są mylone z nadwrażliwością np. na zapach perfum, na które odczulanie nie zadziała.
4. Rozwój alergii
Odczulanie nie jest koniecznością w przypadku każdej alergii. To, czy lekarz zdecyduje się na odczulanie zależy od tego, jak rozwija się alergia i czy pacjent reaguje na leczenie farmakologiczne.
Pierwszy kontakt z alergenem, którym może być praktycznie każda substancja (np. pyłek roślinny, roztocza kurzu, sierść zwierząt, pleśń) prowadzi do wytworzenia przeciwciał klasy IgE, które opłaszczają tzw. komórki tuczne (mastocyty). W ten sposób dochodzi do uczulenia organizmu na dany alergen, co przy ponownym z nim spotkaniu zaowocuje kaskadą reakcji w chwili połączenia się jego z przeciwciałem, znajdującym się na powierzchni komórki tucznej. Jednak pierwsze objawy alergii nie są wskazaniem do odczulania.
Następuje przekazanie sygnału do wnętrza mastocytu i uwolnienie do otoczenia mediatorów alergii, przede wszystkim histaminy, leukotrienów i prostaglandyn, które mają właściwości obkurczające mięśnie gładkie oskrzeli, prowadzą do obrzęku błony śluzowej i zwiększonego przenikania komórek z naczyń. Do miejsca reakcji alergicznej napływają eozynofile, które stanowią centralne komórki efektorowe w przewlekłym zapaleniu alergicznym. To one warunkują ciężkość przebiegu choroby i wystąpienie powikłań. Ciężki przebieg alergii jest częstym powodem odczulania.
Postawienie przez lekarza rozpoznania astmy alergicznej powinno zawsze pociągać za sobą odpowiednie konsekwencje, a czasem również odczulanie. Choć odczulanie może uwolnić pacjenta od objawów na zawsze, to nie można stosować odczulania w każdym przypadku. Zazwyczaj chodzi przede wszystkim o konieczność zmiany dotychczasowego stylu życia oraz zastosowanie postępowania terapeutycznego.
Pierwszą i podstawową strategią postępowania jest w miarę możliwości unikanie kontaktu z alergenem oraz odczulanie. Dla osób, dla których unikanie alergenu nie zawsze jest możliwe rozwiązaniem jest właśnie odczulanie i leczenie farmakologiczne, polegające na łagodzeniu dolegliwości, związanych np. z nieżytem nosa, zapaleniem spojówek czy z astmą alergiczną. Odczulanie, czyli immunoterapia nie jest natomiast stosowane w każdym przypadku alergii.
PYTANIA I ODPOWIEDZI LEKARZY NA TEN TEMAT
Zobacz odpowiedzi na pytania osób, które miały do czynienia z tym problemem:
- Czy odczulanie jest skuteczne? - odpowiada dr n. med. Tomasz Grzelewski
- Czy warto odczulać? - odpowiada lek. Joanna Gładczak
- Czy powinnam odczulać dziecko i jak to odczulanie przebiega? - odpowiada lek. Aleksander Ropielewski
5. Immunoterapia swoista
Odczulanie, czyli immunoterapia swoista, jest metodą polegającą na wielokrotnym podawaniu stopniowo zwiększanych dawek szczepionki alergenowej w celu wywołania tolerancji immunologicznej i złagodzenia objawów, związanych z naturalną ekspozycją na alergeny. Aby zrozumieć odczulanie, warto zapoznać się z podstawami immunologii i mechanizmami powstawania alergii.
Podstawy immunoterapii i odczulania ustalono na podstawie prac brytyjskich uczonych: Leonarda Noona (1877-1913) i Johna Freemana (1877-1962) z lat 1911-1914. Uznaje się, iż pierwsze próby odczulania były przeprowadzone w 1911 roku i dotyczyły alergicznego nieżytu nosa. Polegały one na wstrzykiwaniu niewielkich, stopniowo wzrastających ilości substancji, na które był uczulony pacjent. Założenia użytej wtedy metody odczulania są aktualne i stosowane do dziś.
5.1. Mechanizm odczulania
Odczulanie nie jest do końca zrozumiałe. Pewne jest, że podczas odczulania dochodzi do zmniejszenia stężenia specyficznych przeciwciał IgE, odpowiedzialnych za reakcję alergiczną. Potwierdza się to poprzez stwierdzenie wygasania dodatnich testów skórnych. W czasie odczulania dochodzi ponadto do aktywacji i różnicowania się limfocytów T. W odczulaniu istotne są zwłaszcza regulatorowe limfocyty T (CD4+ CD25+), które zmniejszają proliferację i produkcję cytokin przez limfocyty Th1 i Th2, modyfikują funkcję komórek prezentujących antygen oraz swoiście hamują produkcję IgE i odpowiedź immunologiczną zależną od tej klasy przewiał.
Ponadto, podczas odczulania występuje zmiana profilu cytokin w kierunku wydzielanych przez limfocyty Th1 CD4+. Efektem jest zmniejszenie aktywności komórek efektorowych oraz ograniczenie zapalenia. Podsumowując, można powiedzieć, iż odczulanie moduluje humoralne i komórkowe komponenty zapalenia alergicznego, czego efektem jest poprawa stanu klinicznego chorego.
5.2. Szczepionki odczulające
Odczulanie można przeprowadzić na różne sposoby. Podczas odczulania szczepionki mogą być podawane różnymi drogami: wstrzyknięciami pod- i śródskórnymi, doustnie, podjęzykowo oraz dooskrzelowo i donosowo w formie inhalacyjnej.
Wykazano, iż skuteczność szczepionek odczulających jest zróżnicowana w zależności od drogi podania. Preferuje się podawanie szczepionek w postaci wstrzyknięć, ale inne drogi przeprowadzenia odczulania, zwłaszcza w pediatrii, gdzie przeważa forma doustna, są również szeroko stosowane.
5.3. Czy odczulanie jest bezpieczne?
Odczulanie ma wiele zalet, jednak jest to metoda obciążona ryzykiem, dlatego wdrożenie odczulania zawsze powinno być poprzedzone dokładną analizą sytuacji klinicznej, przestudiowaniem dokumentacji medycznej i wywiadem, wykonaniem oraz uzyskaniem pisemnej zgody na odczulanie po udzieleniu pełnej informacji dotyczącej terapii.
Bezpieczeństwo odczulania uzależnione jest od odpowiedniego doboru szczepionki i jej prawidłowego podania. Podanie alergenu w czasie odczulania jest przeprowadzane w warunkach umożliwiających natychmiastowe włączenie opieki medycznej w razie wystąpienia uogólnionej reakcji anafilaktycznej.
Prowadzenie odczulania w astmie nie jest możliwe u wszystkich pacjentów, zwłaszcza jeśli współistnieją określone schorzenia lub równocześnie są zażywane niektóre leki. U chorych o podwyższonym ryzyku, tzn. z wybitnie dodatnimi testami skórnymi, potwierdzonymi badaniami (oznaczenie całkowitego stężenia IgE i stężenia alergenowo swoistych wartości IgE), z objawami choroby o ciężkim przebiegu (np. astma oskrzelowa), w czasie nasilenia objawów chorobowych, jest konieczne zachowanie szczególnej ostrożności w czasie odczulania.
W takich przypadkach powinno się również wziąć pod uwagę odstąpienie od przeprowadzenia odczulania. Ponadto, zwiększone ryzyko wystąpienia reakcji ogólnoustrojowej w trakcie odczulania występuje w razie podania zbyt dużej dawki alergenu lub zbyt krótkiego okresu między dawkami, stosowania przyspieszonego schematu odczulania, wstrzyknięcia szczepionki z nowego opakowania oraz częściej podczas alergii na pyłki traw.
5.4. Działania niepożądane
Odczulanie może powodować pewne skutki niepożądane. W razie podskórnego podania alergenu w czasie odczulania może dojść do reakcji miejscowej pod postacią: obrzęku, zaczerwienienia, bólu oraz świądu w miejscu podania. Takie dolegliwości nie wymagają konkretnego postępowania, prócz rozważenia zmniejszenia dawki alergenu.
Powikłaniem odczulania, którego najbardziej obawiają się lekarze jest reakcja ogólnoustrojowana na podany alergen. Jej postać lekka lub umiarkowana charakteryzuje się wystąpieniem następujących dolegliwości: nieżyt nosa, pokrzywka, obrzęk naczynioruchowy, nasilenie objawów astmy. W połowie przypadków taka reakcja na odczulanie występuje w ciągu pierwszych 30 minut, w pozostałych przypadkach w ciągu doby od wstrzyknięcia. Wdraża się leczenie farmakologiczne, specyficzne dla rodzaju reakcji na odczulanie.
Objawy zagrażające życiu, to: obrzęk krtani, ciężki napad astmy niereagujący na leczenie oraz wstrząs anafilaktyczny. Takie stany zdarzają się około jednego razu na 3000 wstrzyknięć i prawie zawsze ujawniają się w ciągu 30 minut od podania alergenu. Opracowany jest szczegółowy algorytm prowadzenia terapii w takich przypadkach. Ryzyko zgonu w trakcie odczulania jest niskie i wynosi około 1 na 2,5 miliona iniekcji.
Odpowiednio kwalifikując chorych do zastosowania odczulania oraz przestrzegając zasad przeprowadzania odczulania, niewątpliwie korzyści z zastosowania odczulania są niewspółmiernie większe od zagrożeń z niego wynikających.
5.5. Skuteczne sposoby na uczulenie
Odczulanie w astmie stanowi najbardziej fizjologiczne postępowanie lecznicze u chorych z chorobami alergicznymi. Terapia ta ma na celu wywołanie stanu tolerancji w stosunku do najczęstszych alergenów odpowiedzialnych za powstawanie objawów chorobowych. Ponadto, dochodzi do odtworzenia prawidłowego stosunku między limfocytami Th1, które działają prozapalnie, a Th2 działających proalergicznie. Dzięki tym mechanizmom nie tylko dochodzi o łagodzenia objawów związanych z uczuleniem, ale również może dojść do zahamowania progresji choroby. Immunoterapia swoista jest zatem skutecznym sposobem leczenia alergii.
Skuteczność odczulania jest uzależniona od spełnienia warunków kwalifikacji, odpowiedniego doboru szczepionki oraz prawidłowego stosowania schematu przebiegu całego odczulania. Należy pamiętać, iż prowadzenie odczulania nie jest możliwe u wszystkich pacjentów, zwłaszcza jeśli współistnieją określone schorzenia lub równocześnie są zażywane niektóre leki.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.