Żółtaczka - rodzaje, objawy, przyczyny, leczenie, profilaktyka
Żółtaczka nie jest chorobą, a jedynie objawem chorobowym, polegającym na zażółceniu skóry, białek oczu i błon śluzowych. Jest ona wynikiem podwyższonego stężenia bilirubiny we krwi - żółtego barwnika, powstałego w wyniku reakcji zachodzących w organizmie, związanych z rozpadem czerwonych krwinek (erytrocytów). Żółtaczka jest wyraźnym, łatwym do zauważenia objawem i zwykle świadczy o chorej wątrobie.
- 1. Rodzaje żółtaczki
- 1.1. Żółtaczka przedwątrobowa
- 1.2. Żółtaczka wątrobowa
- 1.3. Żółtaczka pozawątrobowa
- 2. Żółtaczka to objaw choroby
- 3. Przyczyny żółtaczki
- 3.1. Zakażenie bakteryjne
- 3.2. Bieganie na długich dystansach
- 3.3. Wirusowe zapalenie wątroby
- 3.4. Autoimmunologiczne zapalenie wątroby
- 3.5. Toksyczna choroba wątroby
- 3.6. Polekowe uszkodzenie wątroby
- 3.7. Marskość wątroby
- 3.8. Kamica dróg żółciowych
- 4. Żółtaczka fizjologiczna noworodków
- 5. Diagnostyka żółtaczki
- 6. Leczenie żółtaczki
- 7. Profilaktyka żółtaczki
1. Rodzaje żółtaczki
1.1. Żółtaczka przedwątrobowa
Żółtaczka przedwątrobowa to inaczej żółtaczka hemolityczna. Przyczyną jej wystąpienia jest nadmierna produkcja bilirubiny, przekraczająca fizjologiczne możliwości wątroby jej wychwytu i metabolizmu.
Bilirubina jest produktem rozpadu czerwonych krwinek. W postaci wolnej, powstałej po rozpadzie krwinek, jest ona nierozpuszczalna w wodzie i nie może zostać wydalona z moczem. Przenika natomiast przez barierę krew - mózg i uszkadza ten organ, jeśli znajduje się we krwi w wysokich stężeniach.
W wątrobie bilirubina łączy się z kwasem glukuronowym, tworząc związek rozpuszczalny w wodzie. W dalszej części jest wydalana z organizmu za pośrednictwem moczu. Zakłócenie procesu przemiany materii i wydalania bilirubiny powoduje żółtaczkę.
Przyczyną żółtaczki przedwątrobowej zwykle jest nadmierna hemoliza, czyli nadmierny rozpad czerwonych krwinek (erytrocytów) - i przechodzenia ich składnika - hemoglobiny - do osocza krwi. Komórki wątroby działają prawidłowo, ale jest zbyt duża ilość bilirubiny.
Do tego typu żółtaczek zalicza się również żółtaczki spowodowane upośledzeniem funkcji wychwytu bilirubiny przez komórki wątroby lub sprzęgania z kwasem glukuronowym. Wychwyt i sprzęganie z kwasem glukuronowym są wstępnymi etapami metabolizmu bilirubiny w wątrobie. Do tej grupy żółtaczek należą żółtaczka noworodków i zespół Criglera i Najjara.
1.2. Żółtaczka wątrobowa
Żółtaczka wątrobowa to inaczej żółtaczka miąższowa. Związana jest ona z dysfunkcją samej wątroby. Czynność komórek wątroby zostaje w tego typu żółtaczce upośledzona. Najczęstszymi tego przyczynami są:
- wirusowe zapalenia wątroby
- ostre uszkodzenia wątroby spowodowane toksynami
- poalkoholowa marskość wątroby
Winne mogą być również nowotwory lub zaburzenia układu krwionośnego, skutkujące niedotlenieniem wątroby.
1.3. Żółtaczka pozawątrobowa
Żółtaczka pozawątrobowa to inaczej żółtaczka mechaniczna. Ilość barwnika do przetworzenia jest prawidłowa, wątroba jest sprawna, ale pojawiają się nieprawidłowości w odprowadzaniu wytworzonej żółci drogami żółciowymi do przewodu pokarmowego, np. na skutek:
- kamicy żółciowej
- zapalenia dróg żółciowych
- guzów nowotworowych uciskających drogi żółciowe
Ze względu na ilość bilirubiny we krwi, a w konsekwencji zakres zaawansowania widocznych zmian, żółtaczkę można podzielić na:
- subicterus (stan przedżółtaczkowy) z poziomem bilirubiny < 43 μmol/l
- icterus (żółtaczka o średnim nasileniu) z poziomem bilirubiny większym od 43 μmol/l i mniejszym od 171 μmol/l;
- żółtaczka o dużym nasileniu, z poziomem bilirubiny >171 μmol/l.
- prawidłowy poziom bilirubiny w krwi wynosi 5,1–17,0 μmol/l
2. Żółtaczka to objaw choroby
Żółtaczka sama w sobie jest objawem procesu chorobowego. U ludzi rasy białej pojawia się zażółcenie powłok skórnych i błon śluzowych. Najłatwiej rozpoznawalne i najbardziej widoczne jest żółte zabarwienie oczu (szczególnie jeśli porównać je z białkiem oka zdrowej osoby).
Dodatkowo w żółtaczce hemolitycznej mocz jest jasny, a kał ciemny. Natomiast w żółtaczce wątrobowej odwrotnie – kał jest jasny, a mocz ciemny.
U noworodków, wraz ze wzrostem poziomu bilirubiny, żółtaczka zwykle postępuje od głowy do tułowia, a następnie do rąk i stóp. Dodatkowe objawy, które mogą być postrzegane u noworodka z żółtaczką, to:
- letarg
- zmiany napięcia mięśniowego
- płacz o wysokim tonie
- drgawki
W zaawansowanej żółtaczce, przy wysokich poziomach bilirubiny, obserwuje się świąd skóry, ucisk i pobolewania w okolicy wątroby. Dodatkowo pojawiają się objawy, które są związane z chorobą będącą przyczyną żółtaczki.
3. Przyczyny żółtaczki
3.1. Zakażenie bakteryjne
Za żółtaczkę hemolityczną może odpowiadać zakażenie bakteryjne - zwykle jednym ze szczepów streptokoków, enterokoków lub gronkowcem złocistym. Charakterystyczną przyczyną hemolizy jest też zakażenie zarodźcem malarii, który uszkadza czerwone krwinki i powoduje ich obumieranie i rozpad.
Hemoliza może być też skutkiem przedostania się do organizmu pewnych toksyn, takich jak jad żmii czy ołów. Wszystkie te przypadki mogą w konsekwencji prowadzić do wystąpienia żółtaczki.
3.2. Bieganie na długich dystansach
Możliwa jest również mechaniczna hemoliza, obserwowana najczęściej u biegaczy długodystansowych, którzy biegnąc po twardej nawierzchni, uszkadzają czerwone krwinki znajdujące się w stopach. Podobne zjawisko może zachodzić przy długim marszu czy grze na bębnach przy użyciu dłoni.
Do hemolizy mechanicznej mogą prowadzić sztuczne zastawki serca, choć ilość rozpadających się krwinek nie jest zwykle na tyle duża, by pojawiła się żółtaczka.
3.3. Wirusowe zapalenie wątroby
Częstą przyczyną żółtaczki są patogeny powodujące wirusowe zapalenie wątroby (ang. viral hepatitis). Wirusy zapalenia wątroby mogą powodować ostre wirusowe zapalenie wątroby, zwane potocznie, choć błędnie "żółtaczką", lub przewlekłe procesy zapalne.
Wyróżnia się kilka typów wirusów zapalenia wątroby, z których w Polsce występują WZW typu A, WZW typu B oraz WZW typu C.
- WZW typu A
Najczęściej występuje wirus typu A (HAV), który jest powodem około 50 proc. wszystkich zachorowań na WZW. Choć potocznie WZW typu A znane jest jako „żółtaczka pokarmowa”, to zakażenie nie musi następować na drodze pokarmowej, a może również podczas kontaktu seksualnego lub przez krew.
Wirus nie musi również powodować objawów żółtaczki u wszystkich zakażonych, przechodząc często w sposób bezobjawowy. Oprócz żółtaczki występować może
- ból brzucha
- utrata apetytu
- problemy z trawieniem
- wymioty
- nudności
- bóle mięśni i stawów
Czasem rozwija się postać cholestatyczna, w której charakterystycznym objawem jest świąd skóry. Ze względu na objawy podobne do innych schorzeń powodujących żółtaczkę, rozpoznanie stawia się na podstawie stwierdzenia przeciwciał anty-HAV w klasie IgM (wskazujących na świeżą infekcję) w surowicy.
- WZW typu B
Znacznie bardziej niebezpieczne są wirusy zapalenia wątroby typu B (HBV) oraz typu C (HCV). Rozprzestrzeniają się one głównie przez krew oraz (rzadziej) przez kontakty seksualne lub okołoporodowo, a nie drogą pokarmową jak HAV.
Zachorowalność na WZW typu B znacznie spadła w ostatnich latach na skutek wprowadzenia bardziej rygorystycznych procedur sterylizacji w szpitalach oraz dzięki programowi szczepień przeciwko WZW typu B. Pomimo to wciąż notuje się w Polsce kilka tysięcy zachorowań rocznie.
W większości przypadków WZW typu B przebiega przez wiele lat bezobjawowo (postać przewlekła). U około 20 proc. chorych dochodzi do wystąpienia ostrego zapalenia wątroby i żółtaczki.
Wówczas objawy są podobne jak w przypadku WZW typu A, narastają nieco wolniej, ale choroba ma przebieg na ogół cięższy. Żółtaczka objawia się zwykle przez około 4 tygodnie, po czym stopniowo wygasa. Powrót do pełni zdrowia następuje w ciągu kilku miesięcy.
U części osób zakażonych HBV dochodzi do zakażenia przewlekłego. Szczególnie duża szansa wystąpienia postaci przewlekłej występuje u noworodków i niemowląt (nawet 90 proc). Są one szczepione przeciw HBV zaraz po urodzeniu. Postać przewlekła prowadzić może do groźnych powikłań z marskością wątroby i zwiększonym ryzykiem rozwoju raka wątrobowokomórkowego włącznie.
- WZW typu C
Zakażenie wirusem WZW typu C (HCV) zwykle przebiega bezobjawowo w pierwszej fazie. W przypadku wystąpienia zapalenia wątroby typu C w postaci ostrej, jego przebieg jest znacznie łagodniejszy niż w przypadku WZW typu A i B.
Mimo to wirus ten jest uważany za najbardziej niebezpieczny. Dodatkowo nie udało się stworzyć szczepionki przeciwko niemu. Ponieważ infekcja przebiega bezobjawowo, a proces chorobowy rozwija się przez wiele lat, chory może nieświadomie zakażać inne osoby.
U części chorych, z reguły tych, u których początkowe zakażenie przeszło bezobjawowo, rozwija się postać przewlekła, która stosunkowo często prowadzi do marskości wątroby czy raka wątrobokomórkowego.
W niektórych przypadkach WZW typu A, B lub C może dochodzić do nadostrego zapalenia wątroby, które wiąże się z wysokim ryzykiem zgonu, sięgającym nawet ponad 50 proc. W przebiegu zapalenia nadostrego dochodzi do martwicy tak wielu komórek wątrobowych – hepatocytów - że niemożliwa jest samoistna regeneracja wątroby i konieczny dla przeżycia może być jej przeszczep.
3.4. Autoimmunologiczne zapalenie wątroby
Do poważnego stanu zapalnego wątroby może dojść również na tle autoimmunologicznym. Autoimmunologiczne zapalenie wątroby (ang. autoimmune hepatitis, AIH) to dość rzadkie schorzenie dotykające głównie kobiet w wieku dojrzałym. W przebiegu choroby organizm wytwarza przeciwciała przeciwko własnym komórkom wątroby. W efekcie z czasem dochodzi do martwicy istotnej części komórek wątrobowych.
Choroba posiada bardzo zróżnicowany przebieg. Przez wiele lat toczyć się bezobjawowo lub może dojść do ostrego zapalenia wątroby i żółtaczki. Może mieć również przebieg podobny do przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby. W przypadku braku leczenia w ciągu kilku lat choroba prowadzi do rozwoju marskości wątroby.
3.5. Toksyczna choroba wątroby
Toksyczna choroba wątroby to schorzenie wynikające z nadmiernego kontaktu wątroby z toksycznymi substancjami, a w szczególności z alkoholem, lekami czy czterochlorkiem węgla. Pod wpływem toksyn w komórkach miąższu wątroby dochodzi do niekorzystnych zmian, a w konsekwencji do niewydolności tego narządu. Choroba może mieć przewlekły lub ostry przebieg. W tym drugim przypadku rozwija się wolniej, a jej objawy utrzymują się przez długi czas.
Rozwojowi toksycznej choroby wątroby sprzyjają takie czynniki, jak:
- płeć - kobiety, które piją alkohol, są znacznie bardziej narażone na rozwój choroby niż mężczyźni, który sięgają po kieliszek. Co więcej, schorzenie to w ich przypadku szybciej się rozwija
- predyspozycje genetyczne – wydaje się, że skłonność do nadużywania alkoholu i do toksycznej choroby wątroby przekazywana jest dziedzicznie
- wirusowe zapalenie wątroby – WZW typu B i typu C sprzyjają toksycznej chorobie wątroby
- otyłość
- niedożywienie - zwłaszcza towarzyszące nadużywaniu alkoholu
- rasa - na toksyczną chorobę wątroby bardziej narażeni są Azjaci
Toksyczne choroby wątroby mają różne objawy, w zależności od czynników je wywołujących. Istotna jest również intensywność wystawiania wątroby na szkodliwą substancję, czas jej działania oraz ewentualne połączenie działania kilku toksyn (gazów, chemicznie aktywnych pyłów, pestycydów, leków i alkoholu).
Pierwotne toksyczne uszkodzenia wątroby prowadzą do powstania stanów zapalnych, rozrostu tkanki łącznej oraz powstawania martwicy. W najgorszym wypadku dochodzi do niewydolności wątroby, osoczowej skazy krwotocznej, a także śpiączki wątrobowej.
W wyniku zatrucia grzybami może dojść do ostrego toksycznego uszkodzenia wątroby, którego objawami są martwica, żółtaczka, śpiączka wątrobowa, niekiedy dochodzi nawet do zgonu.
3.6. Polekowe uszkodzenie wątroby
Do toksycznego uszkodzenia wątroby można zaliczyć polekowe uszkodzenie wątroby (ang. drug induced liver injury) związane z regularnym przyjmowaniem leków toksycznych dla wątroby (np. psychotropowych, przeciwnowotworowych oraz niektórych antybiotyków).
Ocenia się, że leki odpowiadają nawet za 20 proc. stanów ostrej niewydolności wątroby i żółtaczki. W zależności od stopnia zaawansowania zmian i możliwości odstawienia leków, stan ten może być odwracalny.
3.7. Marskość wątroby
Najczęstszą przyczyną marskości w Europie jest uzależnienie od alkoholu. Obecnie uważa się, że do marskości wątroby prowadzić może regularne spożywanie nawet niewielkich ilości alkoholu, powszechnie uważanych za bezpieczne.
Inne powszechne przyczyny marskości to przewlekłe zapalenia wątroby na podłożu wirusowym lub autoimmunologicznym. Pewne znaczenie w rozwoju choroby mają też uwarunkowania genetyczne.
Marskość wątroby jest bardzo poważnym stanem chorobowym, upośledzającym bezpośrednio lub pośrednio funkcjonowanie całego organizmu, a najbardziej układu pokarmowego, immunologicznego i hormonalnego.
Obok żółtaczki, marskości wątroby towarzyszą takie objawy, jak:
- ogólne osłabienie
- zmniejszenie apetytu
- niedożywienie
- wodobrzusze
- objawy hipogonadyzmu (u mężczyzn zanik jąder, utrata owłosienia na piersi i powiększenie piersi)
- nadmierne owłosienie u kobiet
- powiększenie lub zmniejszenie wątroby
- nadmierna pigmentacja skóry
- poszerzone żyły na brzuchu
- plamy wątrobowe na skórze i inne.
3.8. Kamica dróg żółciowych
Żółtaczka może być również wynikiem dysfunkcji dróg żółciowych, które odprowadzają żółć z wątroby do przewodu pokarmowego. Najczęstszym przypadkiem jest kamica dróg żółciowych. Objawom żółtaczki towarzyszą wówczas silne bóle kolkowe.
Brak drożności przewodów żółciowych może być również związany z uciskiem na nie przez guz nowotworowy. Do takiego ucisku może prowadzić zarówno guz w obrębie wątroby, pęcherzyka żółciowego, jak i żołądka czy trzustki.
4. Żółtaczka fizjologiczna noworodków
Szczególnym przypadkiem żółtaczki jest fizjologiczna żółtaczka noworodków (ang. neonatal hyperbilirubinemia/jaundice). Spowodowana jest ona przede wszystkim niedojrzałością wątroby i związanym z tym upośledzeniem sprzęgania bilirubiny z kwasem glukuronowym.
Żółtaczka ta pojawia się zwykle w drugiej dobie życia i ustępuje do dziesiątej doby, w miarę jak wątroba dziecka zaczyna sobie radzić z metabolizmem bilirubiny, a dalsza hemoliza nie następuje.
Jako proces fizjologiczny nie wymaga podejmowania leczenia. Jej nieustąpienie lub poziomy bilirubiny przekraczające normy żółtaczki fizjologicznej wskazują na poważniejsze przyczyny i konieczność przeprowadzenia szczegółowej diagnostyki.
5. Diagnostyka żółtaczki
Diagnoza żółtaczki jest dokonywana na podstawie obserwacji lekarskiej oraz badań, takich jak:
- badanie stężenia bilirubiny we krwi
- badań krwi, które dostarczą informacji na temat składników krwi, łącznie z poziomem krwinek czerwonych, białych i płytek krwi
- badanie układu krzepnięcia (koagulogram)
- USG jamy brzusznej: można na tej podstawie stwierdzić np. obrzęk wątroby, guzy nowotworowe, kamicę dróg żółciowych
- biopsja wątroby: małe tkanki wątroby są pobierane, a następnie analizowane pod mikroskopem - pozwala to stwierdzić stan samego narządu (prawidłowy, zapalenie, stłuszczenie, marskość, rak wątrobowokomórkowy etc.)
6. Leczenie żółtaczki
Leczenie żółtaczki zależy od jej przyczyny. Na przykład, w przypadku WZW typu A nie ma specyficznego leczenia antywirusowego. Mimo to rokowania zwykle są dobre, a powrót do pełni zdrowia trwa mniej niż pół roku. Leczenie tej żółtaczki sprowadza się do utrzymania chorego w możliwie dobrym ogólnym stanie zdrowia, przez odpowiednie odżywienie, nawodnienie i odpoczynek. Wirusowe zapalenie wątroby typu A rzadko kończy się poważnymi powikłaniami i nie prowadzi do przewlekłych procesów zapalnych w wątrobie. Pomimo tego zaleca się szczepienia ochronne osobom narażonym na wyższe ryzyko zachorowania.
W przypadku WZW typu B, w sytuacji wystąpienia ostrego zapalenia, stosuje się leczenie objawowe. Jedynie w przebiegu cięższych przypadków konieczna jest hospitalizacja.
Z kolei w przypadku autoimmunologicznego zapalenia wątroby leczenie polega na podawania glikokortykosteroidów i jest tym bardziej efektywne, im wcześniej rozpoczęte. Leczenie może być utrudnione lub niemożliwe u osób z rozwiniętą marskością wątroby, jako że same leki stanowią dalsze obciążenie dla wątroby. W takim wypadku jedynym ratunkiem pozostaje przeszczep organu.
Natomiast w przypadku marskości wątroby leczenie sprowadza się do wspomagania regeneracji wątroby, jeśli stan jest jeszcze niezbyt zaawansowany, oraz oczywiście zalecenia zaprzestania picia alkoholu. W przypadku zmian na tle zapalenia przewlekłego, konieczny może być przeszczep wątroby. Oprócz tego leczy się powikłania marskości.
W wypadku toksycznego uszkodzenia wątroby zasadniczym elementem leczenia jest unikanie kontaktu ze szkodliwą substancją, która jest przyczyną tego stanu.
Dodatkowo wskazane jest przestrzeganie diety i stosowanie środków wzmacniających czynność komórek wątrobowych, np. preparatów z wyciągiem z ziela karczocha lub nasion ostropestu plamistego. W przypadku polekowego uszkodzenia wątroby odstawienie szkodliwego czynnika może nie być możliwe. Należy wtedy maksymalnie go ograniczyć.
7. Profilaktyka żółtaczki
Profilaktyka żółtaczki polega z jednej strony na higienicznym trybie życia, właściwej diecie oraz unikaniu potencjalnych źródeł zakażeń chorobami mogącymi uszkodzić wątrobę.
Istnieje również możliwość zaszczepienia się przeciwko WZW typu A oraz B, co może zapobiec zachorowaniu na jedną z tych chorób. Szczepienia są szczególnie zalecane osobom mającym przejść zabiegi medyczne, wyjeżdżającym za granicę. U dzieci i osób zawodowo narażonych na infekcję (lekarze, pielęgniarki, laboranci) są one obowiązkowe.
Dieta zdrowa dla wątroby, to dieta bogata w warzywa i owoce, a uboga w czerwone, tłuste mięso i tłuszcze pochodzenia zwierzęcego. Mięso czerwone warto zastępować wysokiej jakości drobiem oraz rybami. Należy również zrezygnować z alkoholu.
Należy zapewnić odpowiednią podaż witamin, zwłaszcza witamin z grupy B oraz witaminy C, najlepiej pochodzących ze źródeł naturalnych.
Dieta zdrowa dla wątroby nie zawiera również produktów wysoko przetworzonych, zawierających wiele substancji chemicznych. W miarę możliwości, warto też kupować produkty z certyfikatem ekologicznym, przy produkcji których nie używa się środków ochrony roślin, farmakologicznego przyspieszania wzrostu zwierząt, etc. Substancje te stanowią bowiem dodatkowe obciążenie dla wątroby.
Ważne w profilaktyce żółtaczki jest również zadbanie o wypoczynek fizyczny i psychiczny, sprzyjający ogólnej regeneracji organizmu, w tym wątroby.
Profilaktycznie warto również zażywać preparaty wspierające czynność i regenerację komórek wątrobowych oraz wydzielanie żółci, np. wyciągi z ostropestu plamistego.
Należy również ograniczyć spożywanie leków (jeśli nie są one absolutnie potrzebne). Jeśli już je przyjmujemy, nie należy przekraczać ich dobowej dawki.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.