Trwa ładowanie...

Rodzaje szczepionek – klasyfikacja i skład szczepionek

Rodzaje szczepionek, ze względu na rodzaj antygenu, to przede wszystkim szczepionki żywe i inaktywowane
Rodzaje szczepionek, ze względu na rodzaj antygenu, to przede wszystkim szczepionki żywe i inaktywowane (Adobe Stock)

Szczepienia ochronne są wykorzystywane jako podstawowa metoda biologiczna zwiększająca odporność organizmu w walce z drobnoustrojami. Istnieje nawet specjalny kalendarz szczepień, z którego można się dowiedzieć, które szczepionki przeznaczone są dla niemowląt, które dla dzieci. Jakie są rodzaje szczepionek? Jaki mają skład?

spis treści

1. Czym jest szczepionka?

Szczepionka to preparat, w którym znajdują się żywe lub martwe drobnoustroje. Drobnoustroje żywe mają osłabione działanie, nie są tak zjadliwe. Z kolei drobnoustroje martwe zostały poddane działaniu wysokiej temperatury, środków chemicznych lub promieniowania jonizującego.

Podczas szczepień do organizmu człowieka wstrzykuje się zabite lub żyjące mikroorganizmy. Pacjentowi podaje się zwykle zastrzyk podskórny. Warto nadmienić jednak, że na rynku dostępne są również szczepionki doustne. Przykładem jest np. szczepionka przeciw rotawirusom.

Zobacz film: "Dlaczego warto wykonywać badania profilaktyczne?"

Podanie szczepionki warunkuje pobudzenie układu odpornościowego, wytworzenie komórek pamięci immunologicznej oraz przeciwciał, które podejmują walkę z drobnoustrojem, uniemożliwiając lub znacznie utrudniając jego namnażanie się w organizmie człowieka.

Osoba zaszczepiona jest chroniona przed infekcją poprzez własny układ odpornościowy. Jeśli jednak zachoruje, przebieg infekcji będzie znacznie łagodniejszy. Czas wytwarzania takiej odporności zależy głównie od rodzaju szczepionki.

2. Skład szczepionek

Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest wiele szczepionek, pomiędzy którymi występują zasadnicze różnice. Dotyczą one składu szczepionki, jej postaci oraz liczby zawartych w niej drobnoustrojów.

Szczepionki mogą zawierać w swoim składzie:

  • wirusy – szczepionki zabezpieczające przed rozwojem infekcji wirusowych,
  • bakterie – szczepionki zabezpieczające przed rozwojem infekcji bakteryjnych.

W skład szczepionki, jako związku biologicznego, wchodzą elementy drobnoustroju, które po podaniu do organizmu człowieka są w stanie wywołać właściwą odpowiedź immunologiczną.

Szczepionki najczęściej zawierają:

  • żywe drobnoustroje – „odzjadliwione” – niegroźne po podaniu (tzw. atenuowane),
  • zabite drobnoustroje,
  • produkty przemian metabolicznych pochodzących z danego drobnoustroju, np. toksoidy,
  • fragmenty komórki drobnoustroju,
  • antygeny rekombinowane – tj. uzyskiwane metodą inżynierii genetycznej antygeny białka pochodzące z drobnoustroju.

W zależności od postaci, w jakiej występuje szczepionka, możemy wyróżnić:

  • szczepionki płynne,
  • szczepionki liofilizowane – w postaci proszku.

W trakcie szczepienia antygeny wirusów i bakterii, które znajdują się w szczepionce, spotykają się z komórkami układu odpornościowego. Ponieważ owe mikroorganizmy nie są agresywne lub też są martwe, organizm łatwo sobie z nimi radzi i zapamiętuje na przyszłość.

3. W jakim celu stosuje się szczepienia?

Ze względu na wykorzystanie szczepionek, dzielimy je na:

  • szczepionki swoiste (zapobiegające konkretnym chorobom),
  • szczepionki nieswoiste (podnoszące poziom ogólnej odporności).

Najczęściej szczepienia stosuje się w celu uniknięcia niebezpiecznych chorób zakaźnych, które zazwyczaj związane są z ciężkim przebiegiem czy powikłaniami. W przypadku osób niezaszczepionych powikłania bywają na tyle poważne, że mogą nawet doprowadzić do zgonu.

Ponadto wysoki wskaźnik osób zaszczepionych, pozwala również zminimalizować liczbę osób, które są potencjalnym źródłem zakażenia.

4. Jakie są rodzaje szczepionek?

Szczepionki ze względu na rodzaj antygenu szczepionkowego można podzielić na:

  • szczepionki żywe – zawierają atenuowane (osłabione) drobnoustroje (wirusy lub bakterie),
  • szczepionki inaktywowane – zabite drobnoustroje lub ich fragmenty,
  • szczepionki rekombinowane,
  • toksoidy/anatoksyny,
  • szczepionki podjednostkowe.

Z uwagi na liczbę i rodzaj drobnoustrojów zawartych w szczepionce dzieli się je na:

  • Szczepionki monowalentne (szczepionki jednowalentne), które zawierają tylko jeden rodzaj drobnoustrojów (tylko jeden typ, „odmianę” danego drobnoustroju). Ten rodzaj szczepienia tworzy odporność przeciw jednej chorobie.
  • Szczepionki poliwalentne (np. szczepionka dwuwalentna), zawierające różne typy tego samego drobnoustroju. Uodparniają organizm na jedną chorobę.
  • Szczepionki skojarzone, zawierające różne drobnoustroje. Szczepionki skojarzone mają za zadanie uodpornić organizm na wiele chorób. Są często stosowane. Szczepionka skojarzona nazywana jest inaczej wieloważna. Do tego typu szczepionek zaliczymy te przeciwko błonicy, tężcowi i krztuścowi.

Ponadto wyróżnia się także:

  • szczepienia podstawowe – to szczepienie podane osobie nieposiadającej odporności na chorobę wywoływaną przez konkretny drobnoustrój,
  • szczepienia uzupełniające – szczepienie, które podaje się po kilku-kilkunastu miesiącach od poprzedniego, aby podtrzymać wytworzoną odporność,
  • szczepienia przypominające – szczepienia, które podaje się osobie, która już była zaszczepiona i uzyskała odpowiednią odporność immunologiczną; celem tego szczepienia jest podwyższenie i przedłużenie istniejącej już odporności.

Najczęstszą drogą podania szczepionki jest droga wstrzyknięć podskórnych, śródskórnych oraz droga domięśniowa. Istnieją także szczepionki, które podaje się doustnie, jak np. szczepionka przeciwko Polio (OPV) oraz szczepionka przeciwko rotawirusom.

Szczepienia dzielimy także na szczepienia obowiązkowe i zalecane. Podział ten jest w dużej mierze związany z finansowaniem szczepień. Wszystkie szczepienia obowiązkowe są finansowane z budżetu państwa.

Z uwagi na miejsce produkcji antygenu szczepionki można podzielić też na: szczepionki tradycyjne i szczepionki najnowszej generacji (mRNA i szczepionki wektorowe).

Ze względu na ilość dawek szczepionki można podzielić je na szczepionki jednodawkowe lub wielodawkowe.

4.1. Co to są szczepionki inaktywowane i jak działają?

Szczepionki inaktywowane (zabite) to te, które zawierają zabite drobnoustroje lub ich fragmenty. Takie cząstki wirusa, bakterii lub innych patogenów zostają wyhodowane w laboratorium, a potem zabite.

Szczepionki inaktywowane uważane są za bezpieczniejsze, niż szczepionki żywe. Zawierają one lizaty bakterii lub wirusa, oczyszczone białka, polisacharydy lub toksoidy. Po podaniu szczepionki układ odpornościowy rozpoznaje antygeny i aktywowane zostają komórki odpornościowe.

Szczepionki zabite nie wywołują jednak tak silnej odpowiedzi immunologicznej, jak w przypadku żywej szczepionki. Dlatego też znacznie częściej wymagają podawania dawek przypominających.

4.2. Jakie są szczepionki żywe osłabione i w jakim celu są stosowane?

Szczepionki żywe atenuowane (osłabione) to takie, które zawierają osłabione, pozbawione właściwości chorobotwórczych szczepy drobnoustrojów. Tego rodzaju preparaty bardzo silnie pobudzają układ odpornościowy. Nie są stosowane w stanach immunosupresji stanowiących przeciwwskazanie do ich podania, czy u kobiet w ciąży.

Szczepionki atenuowane stosuje się w celu ochrony przed niektórymi chorobami. Do tej grupy zalicza się np. szczepionkę przeciw gruźlicy, szczepionkę przeciwko rotawirusom, szczepionkę przeciw odrze, śwince, różyczce, czy szczepionkę przeciw ospie wietrznej.

4.3. Czym charakteryzują się szczepionki podjednostkowe?

Szczepionki podjednostkowe to szczepionki nowej gene­racji. W ich składzie znajdują się wysoce oczyszczone, immunogenne antygeny, które stanowią fragmenty patogennych mikroorganizmów.

Tego rodzaju szczepionki sprawiają, że ryzyko działań niepożądanych jest znacząco ograniczone. Minimalizują ryzyko rozwoju zakażenia poszczepiennego.

4.4. Szczepionki DNA i ich zalety

Szczepionki DNA to preparaty, które wykorzystują sekwencję kwasu deoksyrybonukleinowego (DNA), kodującą białka patogenu. Szczepionki DNA w porównaniu do szczepionek tradycyjnych i mRNA mają kilka potencjalnych zalet.

Przede wszystkim wśród korzyści wymienia się fakt, że DNA jest stabilniejsze niż mRNA. Dlatego też na początkowym etapie nie jest konieczna aż taka ich ochrona. Szczepionki DNA są łatwiejsze w transporcie i przechowywaniu. Są one także stosunkowo tanie w produkcji.

4.5. Jakie szczepionki mRNA są obecnie dostępne i do czego służą?

Szczepionki mRNA wykorzystują sekwencję kwasu rybonukleinowego (RNA), kodującą białka patogenu. Zawierają niewielki fragment starannie wybranego i wyizolowanego informatycznego RNA wirusa. Podanie szczepionki powoduje wystąpienie odpowiedzi immunologicznej.

Pierwsza skuteczna szczepionka mRNA u ludzi to szczepionka przeciwko wirusowi Chikungunya. Obecnie szczepionki oparte na technologii mRNA wykorzystuje się głównie w celu ochrony przed chorobami, takimi jak COVID-19.

Jakie są rodzaje szczepionek na COVID? Nazwy szczepionki mRNA na COVID-19 to chociażby Comirnaty (szczepionka mRNA firm BioNTech i Pfizer), czy Spikevax (szczepionka mRNA przeciwko COVID-19 firmy Moderna).

4.6. Czym różnią się szczepionki przeciwbakteryjne od przeciwwirusowych?

Szczepionki przeciwbakteryjne to preparaty przeznaczone do ochrony przed chorobami wywoływanymi przez bakterie. Z uwagi na to, że bakterie są organizmami bardziej złożonymi niż wirusy, opracowanie tego rodzaju szczepień bywa często dużym wyzwaniem. Z drugiej strony kilka opracowanych w przeszłości szczepionek przeciwko bakteriom, nadal jest z powodzeniem stosowane.

Z kolei szczepionki przeciwwirusowe przeznaczone są do zapobiegania i kontrolowania infekcji wirusowych. Niestety, z uwagi na mutowanie niektórych wirusów, część szczepionek musi być poddawana częstym zmianom i modyfikacji. Dlatego też czasem, jak ma to miejsce np. w przypadku szczepienia na grypę, konieczne jest przyjmowanie szczepionki co sezon.

PYTANIA I ODPOWIEDZI LEKARZY NA TEN TEMAT

Wszystkie odpowiedzi lekarzy

5. Jakie szczepionki są stosowane w profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci?

Szczepionki są niezwykle ważne w przypadku dzieci oraz noworodków. To najskuteczniejsza i najbezpieczniejsza metoda ochrony maluchów przed chorobami, która pozwala wytworzyć długotrwałą odporność organizmu.

W profilaktyce chorób zakaźnych u dzieci wykorzystuje się przede wszystkim szczepionki przeciw gruźlicy (szczepionki BCG), WZW typu B, zakażeniom pneumokokowym, krztuścowi, błonicy, śwince, różyczce, tężcowi, polio (poliomyelitis), odrze, czy szczepionki przeciwko zakażeniom Haemophilus influenzae typu B.

Rodzice mają do wyboru zarówno pojedyncze szczepionki, jak i szczepionki wieloskładnikowe, np. szczepionka 6w1. Szczepienie 6w1 chroni przed chorobami takimi, jak błonica, tężec, polio, WZW typu B, Hib, krztusiec (acelularny).

Szczepienia 6w1 są płatną alternatywą dla standardowych szczepień.

6. Jakie szczepionki są rekomendowane dla osób w starszym wieku?

Seniorom zaleca się przede wszystkim następujące szczepienia:

  • szczepienie przeciwko grypie,
  • szczepienia przeciwko pneumokokom,
  • szczepienia przeciwko krztuścowi, tężcowi, błonicy,
  • szczepienia przeciwko WZW typu A, WZW typu B.

Ponadto osobom starszym, które nie zostały zaszczepione w ramach szczepień obowiązkowych lub zalecanych, zaleca się także szczepienie przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR), oraz szczepienie przeciwko ospie wietrznej (osoby nieszczepione).

Rekomendowane przez naszych ekspertów

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Następny artykuł: Konsekwencje zmniejszenia liczby szczepień
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze