Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Lek. Tomasz Szafarowski

Zapalenie opon mózgowych - przyczyny, objawy, leczenie

Zapalenie opon mózgowych to niebezpieczne schorzenie, które charakteryzuje się wysoką śmiertelnością
Zapalenie opon mózgowych to niebezpieczne schorzenie, które charakteryzuje się wysoką śmiertelnością (123rf.com)

Zapalenie opon mózgowych to niebezpieczne schorzenie, które charakteryzuje się wysoką śmiertelnością. Zapalenie opon może rozwinąć się jako powikłanie pozornie niegroźnych schorzeń takich jak grypa, zapalenie zatok czy ucha środkowego. Dlaczego zapalenie opon mózgowych jest takie groźne i jak można zapobiec chorobie?

spis treści

1. Czym jest zapalenie opon mózgowych?

Zapalenie opon mózgowych jest to proces zapalny obejmujący oponę miękką mózgu, który powoduje charakterystyczne zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym oraz kliniczny zespół oponowy. Ponadto proces zapalny opony miękkiej może prowadzić do ciężkich następstw w postaci uszkodzeń nerwów czaszkowych lub przechodzić na powierzchnię kory mózgowej, wywołując zapalenie mózgu. Czynnikiem etiologicznym tego schorzenia mogą być zarówno bakterie, jak i wirusy i grzyby.

Wirusowe zapalenie ośrodkowego układu nerwowego (OUN) to proces zapalny obejmujący OMR (opony mózgowo-rdzeniowe), przestrzeń podpajęczynówkową oraz tkankę nerwową mózgu lub rdzenia kręgowego.

Zobacz film: "Szczepienie przeciwko HPV"

Proces spowodowany jest replikacją wirusów w OUN. W przypadku wirusowego zapalenia opon mózgowych używa się także pojęcia aseptyczne zapalenie OMR, gdyż wtedy nie można wyizolować z płynu mózgowo-rdzeniowego patogenów najczęściej odpowiedzialnych za zapalenia OMR.

Natomiast bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych jest bardzo niebezpieczne i często prowadzi do zgonów. Można zarazić się drogą kropelkową.

Najczęstszą przyczyną bakteryjnego ropnego zapalenia opon są meningokoki, pneumokoki, paciorkowce i gronkowce, a u dzieci – pałeczka Haemophilus influenzae (obecnie ze względu na obowiązkowe szczepienia coraz rzadziej). Inną przyczyną mogą być różnego rodzaju wirusy, a także prątek gruźlicy.

Do zakażenia może dochodzić w wyniku rozsiewu patogenu drogą krwionośną, na przykład z jakiegoś innego ogniska zakażenia w ustroju. Proces zapalny może też przejść na opony mózgowe bezpośrednio z sąsiedztwa, w przypadku zapalenia ucha środkowego, wyrostka sutkowatego czy zapalenia zatok przynosowych. Również uraz głowy połączony ze złamaniem kości czaszki może prowadzić do przeniknięcia drobnoustrojów w głąb rany i rozwoju zakażenia.

2. Przyczyny zapalenia opon mózgowych

Do typowych wirusów powodujących wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych należą:

  • enterowirusy (wirusy Echo i polio),
  • wirusy odkleszczowego zapalenia mózgu,
  • wirusy grupy Hermes (HSV, CMV).

Zapalenie opon mózgowych może być też wywołane przez bakterie, grzyby lub pasożyty.

2.1. Wirusowe zapalenie opon mózgowych

Wirusem zazwyczaj zaraża się drogą kropelkową przez układ pokarmowy lub oddechowy. Nosicielami wirusów wywołujących zapalenie opon mózgowych są osoby chore.

Zakażenie wirusem może mieć trzy postacie:

  • postać pierwotna - pojawia się na skutek uaktywnienia wirusów, które są obecne w organizmie, np. wirusa opryszczki,
  • postać dwufazowa - jest wywoływana przez wirusy Coxackie A i B oraz Echo, pojawia się wysoka gorączka oraz objawy grypopodobne,
  • postać przyzakaźna - może być wywołana przez półpasiec, ospę wietrzną, świnkę lub grypę, na ogół ma łagodny przebieg.

2.2. Ropne zapalenie opon

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych może mieć dwie postacie: ropną i nieropną. Zapalenie opon mózgowych wywołane bakteriami jest groźniejsze niż to wywołane przez wirusy.

Występuje większe ryzyko powikłań i zgonu. Zapalenia bakteryjne stanowią prawie połowę wszystkich zapaleń opon mózgowych, a wśród tych zakażeń ponad 90 proc. stanowią te najgroźniejsze, czyli ropne.

Patogeny, które najczęściej wywołują zapalenie opon mózgowych:

  • zapalenie ropne - pneumokoki, meningokoki, pałeczki Haemophilus influenzae, pałeczki E. coli, paciorkowce grupy B i gronkowce złociste,
  • zapalenie nieropne - krętki Borrelia (przenoszone przez kleszcze), pałeczki Listeria monocytogenes i prątki gruźlicy.

2.3. Grzybicze zapalenie

Zapalenie opon mózgowych o podłożu grzybiczym wywoływane jest najczęściej przez grzyby Cryptococcus neoformans i Coccidioides immitis. Rozwojowi zapalenia sprzyja stan obniżonej odporności, a także współistnienie takich chorób jak cukrzyca, gruźlica, choroby krwi i nowotwory.

2.4. Toksoplazmoza

Zapalenie opon mózgowych może być również wywoływane przez pasożyta Acantamoeba lub pierwotniaka Naegleria fowleri. Zapalenie opon mózgowych może pojawić się także w następstwie zakażenia wywołanego przez Toxoplazma gondii, pierwotniaka powodującego toksoplazmozę.

3. Czynniki zwiększające ryzyko zapalenia opon mózgowych

  • ostre i przewlekłe zapalenie zatok,
  • zapalenie ucha środkowego,
  • urazy czaszki, w szczególności pęknięcia kości czaszki,
  • leczenie immunosupresyjne,
  • cukrzyca,
  • marskość wątroby,
  • uzależnienie od alkoholu,
  • narkomania,
  • brak śledziony,
  • przebywanie w dużych skupiskach ludzi.

4. Objawy zapalenia opon mózgowych

Niezależnie od wywołującej go przyczyny, stan zapalny opon mózgowych ma podobny obraz kliniczny. Na początku pojawia się silny ból głowy promieniujący do karku, do którego dołączają się nudności i wymioty. Temperatura ciała jest podwyższona, tętno i oddech przyspieszone. Chory przyjmuje charakterystyczne ułożenie na boku, z głową odchyloną ku tyłowi i przygiętymi kończynami. U dzieci częstą dołączają się drgawki.

W badaniu klinicznym stwierdza się: dodatnie tzw. objawy oponowe, objaw sztywności karku (ograniczona możliwość przygięcia głowy do klatki piersiowej), objaw Brudzińskiego górny (przygięcie głowy do klatki powoduje ugięcie nóg w stawach biodrowych i kolanowych) i dolny (ucisk na spojenie łonowe podobnie wywołuje ugięcie nóg) oraz objaw Kerniga (zgięcie kończyny dolnej w stawie biodrowym jednocześnie wymusza jej ugięcie w stawie kolanowym). Wszystkie wymienione objawy są efektem podrażnienia opon i składają się na tak zwany zespół oponowy.

Rekomendowane przez naszych ekspertów

Z innych mniej charakterystycznych objawów można wymienić pobudzenie psychoruchowe, które w dalszym etapie przechodzi w senność i śpiączkę. Może się tez dołączyć obrzęk tarczy nerwu wzrokowego jako wyraz wzmożonego ciśnienia śródczaszkowego, najczęściej w wyniku zablokowania swobodnego przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego przez zrosty zapalne i w efekcie powstania wodogłowia.

4.1. Wirusowe zapalenie opon

Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych zwykle cechuje się łagodnym przebiegiem, a neurologiczne objawy zapalenia opon mózgowych niezależnie od typu wirusa ograniczają się do takich objawów jak:

  • zwiększone ciśnienie śródczaszkowe,
  • bóle głowy,
  • nudności,
  • wymioty,
  • gorączka,
  • sztywności karku (gdy osoba chora leży i próbujemy przygiąć jej głowę do klatki piersiowej, odczuwany jest ból),
  • objaw Brudzińskiego - gdy u leżącego na plecach pacjenta sprawdza się objaw sztywności karku następuje odruchowe zgięcie kończyn dolnych w stawach biodrowych i kolanowych,
  • objaw Kerniga - u osoby poziomo leżącej próba zgięcia kończyny w stawie kolanowym powoduje sztywność i opór.

4.2. Nudności i wymioty

Bakteryjne zapalenie opon mózgowych ma podobny przebieg, niezależnie od rodzaju bakterii, które je wywołują. Objawy pojawiają się najczęściej po ok. 3 dniach od zakażenia.

  • wysoka gorączka, sięgająca nawet 40°C,
  • dreszcze,
  • bóle mięśni i stawów,
  • silne bóle głowy i karku,
  • sztywność karku,
  • nudności i wymioty.

Czasem bakteryjne zapalenie opon mózgowych może mieć ciężki przebieg. Pojawiają się wtedy zaburzenia świadomości, utrata przytomności, silne drgawki, senność i apatia.

4.3. Grzybicze zapalenie opon mózgowych

Grzybicze zapalenie opon mózgowych ma charakter podostry i przebiega bardzo powoli. Częściej też, niż w przypadku zakażenia bakteryjnego, w czasie trwania choroby pojawia się wodogłowie.

4.4. Pasożytnicze zapalenie mózgu

W zależności od rodzaju pasożyta, który wywołał zapalenie opon mózgowych, przebieg choroby się różni. Jeśli zapalenie opon mózgowych rozwinie się po zakażeniu pierwotniakiem wywołującym toksoplazmozę, w przebiegu choroby dochodzi do zapalenia naczyniówki i zapalenia siatkówki oka, które mogą skutkować utratą wzroku.

Inne objawy to bóle i zawroty głowy oraz objawy porażenia spastycznego. W przypadku zakażenia Acantamoeba i Naegleria fowleri u chorego pojawia się gorączka i ból głowy, następnie pacjent zapada w śpiączkę, która prowadzi do śmierci.

5. Rozpoznanie zapalenia opon mózgowych

Rozpoznanie opiera się na charakterystycznym obrazie klinicznym oraz zmianach w płynie mózgowo-rdzeniowym, który pobiera się drogą nakłucia lędźwiowego.

W zależności od czynnika wywołującego wykazuje on charakterystyczne zmiany.

W bakteryjnym zapaleniu płyn mózgowo-rdzeniowy jest mętny i żółtawy (prawidłowo powinien być klarowny i wodojasny), zawiera podwyższoną liczbę komórek – w większości są to neutrofile (w prawidłowych warunkach w płynie nie ma neutrofili), podwyższona jest tez ilość białka, a zawartość glukozy jest wybitnie obniżona. Posiew płynu wykazuje obecność określonych bakterii. Należy też wykonać antybiogram, czyli określić ich wrażliwość na antybiotyki.

Nieco inny obraz ma płyn mózgowo-rdzeniowy w zapaleniu gruźliczym. Jest klarowny, wodojasny lub lekko opalizujący, podwyższona jest liczba komórek, ale z przewagą limfocytów, poziom białka nieznacznie podwyższony, glukoza obniżona, a w posiewie bardzo rzadko udaje się znaleźć prątki.

W wirusowym zapaleniu opon płyn jest klarowny, wodojasny, liczba komórek jest podwyższona (zwykle mniej niż w bakteryjnym zapaleniu) i są to głównie limfocyty, ilość białka również jest podwyższona, choć wartości te są mniejsze niż w zapaleniu bakteryjnym, poziom glukozy zwykle jest prawidłowy. Posiew płynu nie wykazuje obecności drobnoustrojów.

5.1. Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego

O rozpoznaniu wirusowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych decyduje obraz kliniczny. Zwykle oprócz objawów zajęcia opon występują symptomy choroby podstawowej. Dodatkowo w diagnostyce wirusowego zapalenie opon mózgowych należy wykonać badanie płynu mózgowo-rdzeniowego. W płynie tym stwierdza się podwyższone ciśnienie, zwiększoną liczbę komórek (pleocytoza) z przewagą limfocytów.

Jednoznaczne rozpoznanie, który wirus jest odpowiedzialny za zapalenie można potwierdzić na podstawie zidentyfikowania materiału genetycznego wirusa w płynie mózgowo-rdzeniowym metodą genetyczną PCR. Wadą badań PCR jest długi czas oczekiwania na ich wynik, podczas gdy leczenie trzeba włączyć jak najszybciej.

Stąd tak ważna jest obserwacja chorego na wirusowe zapalenie opon mózgowych i wysunięcie podejrzenia na podstawie objawów klinicznych. W przypadku grypy obserwacja infekcji górnych dróg oddechowych oraz objawów w postaci gorączki, rozbicia, bólów mięśni. W diagnostyce pomocna jest także tomografia komputerowa głowy, posiewy krwi i wymazy z gardła.

6. Leczenie zapalenia opon mózgowych

Leczenie jest różne w zależności od przyczyny. Bakteryjne zapalenie wymaga intensywnej antybiotykoterapii, którą należy rozpocząć niezwłocznie po pobraniu do badania płynu mózgowo-rdzeniowego. Na początek stosuje się antybiotykoterapię empiryczną, najczęściej penicylinę G i cefotaksym (lub ceftriakson) dożylnie, a następnie zmienia się antybiotyk w zależności od posiewu i antybiogramu (antybiotykoterapia celowana).

W przypadku zapalenia gruźliczego włączamy leki przeciwprątkowe. Leczenie zapalenia wirusowego jest w zasadzie objawowe, należy kontrolować stan ogólny pacjenta i w razie wystąpienia jakichś zaburzeń starać się je wyrównywać. W każdym przypadku zapalenia opon mózgowych pomocne może być zastosowanie glikokortykosteroidów, które działając przeciwobrzękowo i przeciwzapalnie, poprawiają rokowanie.

6.1. Jak wyleczyć wirusowe zapalenie opon mózgowych?

Ustępowanie objawów i poprawa stanu klinicznego chorego na wirusowe zapalenie opon mózgowych świadczą o skuteczności leczenia. Zazwyczaj rutynowe, kontrolne badanie płynu mózgowo-rdzeniowego nie jest konieczne. Warto pamiętać, że niektóre zmiany w płynie mózgowo-rdzeniowym mogą ustępować po pewnym czasie.

W przypadkach objawów zwiększonego ciśnienia śródczaszkowego stosuje się leki przeciwobrzękowe i przeciwpadaczkowe. W przypadku podejrzenia grypowego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych można włączyć leki przeciwgrypowe.

Obecnie dostępna jest także na rynku szczepionka przeciw grypie. W dostępnych obecnie badaniach brak jest wystarczających dowodów pozwalających wyciągnąć wnioski o wpływie szczepionki na hospitalizacje, czy ilość powikłań.

Warto się jednak zaszczepić, gdyż udowodnione jest, że szczepienia zmniejszają ilość zachorowań na grypę a tym samym teoretycznie szansę na powstanie powikłań grypy.

Zwykle wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma łagodny przebieg i ustępuje bez pozostawiania trwałych uszkodzeń neurologicznych. Szacuje się, że śmiertelność z powodu wirusowych zapaleń opon mózgowo-rdzeniowych jest poniżej 1 procenta.

6.2. Leczenie bakteryjnego zapalenia opon

W przypadku bakteryjnego zapalenia opon mózgowych należy jak najszybciej rozpocząć antybiotykoterapię. Konieczne może również okazać się podawanie leków przeciwzapalnych i przeciwobrzękowych. Leczenie antybiotykami trwa przez minimum 2 tygodnie.

W tym czasie chory powinien bezwzględnie leżeć w łóżku. Jeśli zachoruje noworodek podaje się mu ampicylinę i aminoglikozyd. W przypadku niemowląt można stosować ampicylinę i aminoglikozyd lub cefalosporynę III generacji.

Dzieciom od 3 miesiąca życia i dorosłym podaje się wyłącznie cefalosporynę III generacji. Leczenie bakteryjnego zapalenia opon mózgowych odbywa się na oddziale chorób zakaźnych. Jeśli przyczyną zakażenia były meningokoki, antybiotykoterapię stosuje się również u osób z najbliższego otoczenia pacjenta.

6.3. Jak wyleczyć grzybicze zapalenie opon mózgowych?

Zapalenie opon mózgowych o podłożu grzybiczym leczy się amfoterycyną B, która jest antybiotykiem przeciwgrzybiczym wytworzonym przez bakterie z rodzaju Streptomyces. Stosuje się również flukonazol, który ma szerokie spektrum działania.

6.4. Sposoby wyleczenia pasożytniczego zapalenia opon mózgowych

Jeśli do zakażenia doszło wskutek kontaktu z Acantamoeba lub Naegleria fowleri pacjentowi podaje się amfoterycynę B. Zapalenie opon mózgowych wywołane przez Toxoplasma gondii leczy się przy pomocy pirymetaminy i sulfadiazyny lub spiramycyny.

7. Zapobieganie zapaleniu opon mózgowych

W przypadku bakteryjnego zapalenia opon mózgowych najlepszą profilaktyką jest wykonanie szczepień ochronnych. Możemy zaszczepić się przeciw meningokokom, pneumokokom i Haemophilus influenzae typu B.

W przypadku, gdy pacjent miał kontakt z osobą chorą na ropne zapalenie opon mózgowych, można zastosować u niego tzw. chemioprofilaktykę poekspozycyjną. Polega ona na podaniu jednorazowej dawki antybiotyku. Znacznie obniża to ryzyko zachorowania u osoby nieszczepionej, która miała bliski kontakt z chorym. Zapaleniu opon mózgowych wywołanemu wirusami również w dużej mierze można zapobiec dzięki szczepieniom ochronnym.

8. Zapalenie opon mózgowych po grypie

W wyniku typowej infekcji górnych dróg oddechowych wirusem grypy dochodzi do namnażania się wirusa, który może pokonać barierę opon mózgowych i doprowadzić do powstania stanu zapalnego w ośrodkowym układzie nerwowym (OUN).

Zapalenia w OUN dotyczą zapaleń mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych. Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych powodowanych wirusem grypy jest bardzo rzadko spotykanym powikłaniem.

Zdecydowanie szerzej opisywane jest powikłanie dotyczące zapalenia lub encefalopatii mózgu powodowane przez wirus grypy. W Polsce w ostatnich latach zgłaszanych jest rocznie około 2 tys. przypadków zapalenia OUN, w tym dwukrotnie częściej z powodu wirusów.

Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.

Następny artykuł: Otępienie a grypa
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze