Zespół dziecka potrząsanego

Koncepcja SBS powstała na początku lat 70. w oparciu o teorię oraz liczne przypadki opisane przez radiologa Johna Caffeya oraz neurochirurga Normana Guthkelcha. Zespół dziecka potrząsanego (SBS) jest terminem medycznym, który służy do opisania objawów powstałych w wyniku gwałtownego potrząsania lub uderzania niemowlęcia lub małego dziecka w głowę (zazwyczaj do ok. 18 miesiąca życia).

Choć większość rodziców słyszała, że potrząsanie dzieckiem jest niebezpieczne, niewielu z nich zdaje sobie sprawę z tego, jakie zniszczenia, wpływające na całe dalsze życie, mogą wyniknąć z kilku sekund np. bardzo intensywnego poruszania na boki wózkiem. Pomimo że wielkość szkód spowodowanych przez potrząsanie zależy od intensywności, czasu trwania i siły uderzeń, spowodowane obrażenia i uszkodzenia w większości przypadków są bardzo poważne. Dotyczą one przede wszystkim ośrodkowego układu nerwowego, a objawy spowodowane są bezpośrednio przez uszkodzenie komórek nerwowych.

Szacuje się, że w blisko 20 proc. przypadków SBS kończy się śmiercią dziecka, a zdecydowana większość pozostałych maluchów doznaje trwałego uszkodzenia czynności ciała. W łagodniejszych przypadkach objawia się to problemami w nauce, zmianami w zachowaniu, natomiast w poważniejszych – upośledzeniem umysłowym i rozwojowym, paraliżem, ślepotą, do stanu wegetatywnego włącznie.

Statystycznie blisko 60 proc. potrząsanych dzieci stanowią chłopcy. Do czynników ryzyka powstawania SBS należy życie w złych warunkach socjoekonomicznych. Szacuje się, że sprawcami potrząsania w 65 proc. do 90 proc. przypadków są mężczyźni, przeważnie ojcowie dzieci lub partnerzy matek.

Skala tego zjawiska jest niestety trudna do oszacowania i nawet w słynących z prowadzenia dużych badań statystycznych Stanach Zjednoczonych, dane nie w pełni oddają skalę zjawiska. Jedne z badań wskazują, że w tym kraju blisko 1300 dzieci rocznie doświadcza dotkliwych bądź kończących się śmiercią urazów głowy! Niestety, często, z powodu strachu rodziców, przypadki uszkodzeń w wyniku potrząsania są zatajane i ukrywane.

W listopadzie 2008 roku amerykański „The Washington Post” opublikował artykuł o SBS, w którym przedstawiał przypadek dziecka, które w wyniku potrząsania przez ojca doznało zniszczenia 85 proc. mózgu, w wyniku czego znajduje się od jedenastu lat w stanie wegetatywnym, jest karmione przez sondę, nie porusza się, wymaga stałej i pełnej opieki specjalistycznej. Warto zadać sobie w takim momencie pytanie – jak do tego dochodzi?

W zdecydowanej większości przypadków dzieci z SBS mają od 5 do 9 miesięcy życia. W wieku tym uwarunkowania anatomiczne predysponują do zwiększonej podatności na urazy głowy i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Do czynników tych zalicza się: nieproporcjonalnie dużą głowę noworodka, względnie słabe mięśnie stabilizujące odcinek szyjny kręgosłupa, niezarośnięte ciemiączka, rozległą przestrzeń podpajęczynówkową i dużą zawartość wody w strukturach mózgu.

Wielu rodziców nie zdaje sobie sprawy z tego, jak często płaczą zdrowe niemowlęta. Dwie, trzy, a nawet więcej godzin dziennie płaczu, który zwłaszcza w początkowych miesiącach życia jest trudny do ukojenia, powoduje, zwłaszcza u osób nerwowych i nadpobudliwych, wybuchy agresji, kończące się niestety wyładowywaniem na dziecku. Bezpośrednim następstwem potrząsania jest to, że dziecko jest spokojniejsze i nie wykazuje zazwyczaj poważniejszych urazów, co niekiedy utwierdza rodziców w skuteczności tej metody uspokajania.

Z punktu widzenia klinicznego do uszkodzenia struktur mózgowych i gałek ocznych dochodzi w wyniku działania sił akceleracyjno-deceleracyjnych (przyspieszania i hamowania), powstających przy gwałtownym poruszaniu głową dziecka do przodu i tyłu. U dorosłych i starszych osób ruchy te są kompensowane napięciem mięśni szyi oraz odpowiednimi proporcjami mózg-płyn mózgowo-rdzeniowy w jamach czaszki.

W wyniku potrząsania dochodzi nierzadko do pęknięcia naczyń krwionośnych, uszkodzenia nerwów czaszkowych, stłuczenia mózgu oraz jego obrzęku. Do częstych objawów pozamózgowych zaliczane są też krwotoki do siatkówki oka, powodujące całkowitą ślepotę. Do jeszcze cięższych urazów dochodzi w wyniku przypadkowego lub celowego uderzania główką dziecka o twarde powierzchnie/przedmioty. Obserwuje się złamania kości czaszki, złamania w obrębie kręgosłupa szyjnego i inne.

Zespół dziecka potrząsanego, jeśli nie spowoduje bezpośrednio śmierci niemowlęcia, zazwyczaj pozostawia trwałe uszkodzenia. Bardzo ważne jest wczesne wysunięcie podejrzenia SBS, postawienie rozpoznania i wdrożenie postępowania mającego na celu zapobieganie dalszym epizodom potrząsania i pogłębiania uszkodzeń. Do podstawowych urazów, które zawsze powinny zaniepokoić lekarza badającego dziecko, należą:

• krwotoki w obrębie oka,
• obrzęk mózgu,
• krwiaki podtwardówkowe,
• stłuczenia mózgu,
• pęknięcia czaszki,
• złamania żeber i w obrębie kończyn,
• otarcia, podbiegnięcia krwawe w obrębie głowy, szyi i klatki piersiowej,
• inne.

Pierwsze trzy objawy z powyższej listy stanowią triadę objawów zespołu dziecka potrząsanego. Taki maluch może prezentować najprzeróżniejsze symptomy, w zależności od rozmiaru zniszczeń spowodowanych maltretowaniem.

Pierwsze oznaki SBS:

• ospałość,
• drażliwość,
• wymioty,
• słaby odruch ssania i połykania,
• zmniejszony apetyt,
• brak uśmiechu i gaworzenia,
• sztywność,
• problemy z oddychaniem,
• niedobór wzrostu,
• niezdolność podnoszenia głowy,
• niezdolność skupiania wzroku.

Zespołowi dziecka potrząsanego można zapobiegać w 100 proc. przez zwiększenie wiedzy rodziców i osób zajmujących się niemowlętami, zwłaszcza w środkowiskach o potencjalnych zagrożeniach wynikających z potrząsania dzieckiem. Bardzo ważnym aspektem prewencji SBS jest też edukacja na temat fizjologii płaczu dziecka oraz radzenia sobie z nim w sposób prawidłowy, niezagrażający życiu pociech.

Stosując wyciszanie monotonnym łagodnym dźwiękiem, jakie dziecko słyszało w macicy, układając na boczku lub na brzuszku, podając coś do ssania, opatulając, przytulając, kołysząc – możliwe jest w większości przypadków w pełni skuteczne uspokojenie niemowlęcia.

Jeżeli płacz dziecka jest trudny do ukojenia, nie powinno się wpadać w panikę. Należy sprawdzić, czy wszystkie jego potrzeby są zaspokajane (głód, czysta pielucha), czy nie ma objawów chorobowych. Jeśli nie ma żadnych niepokojących sygnałów, zastosuj się do podanych powyżej rad. Jeśli nie radzisz sobie samodzielnie z płaczem dziecka, poproś o pomoc sąsiada, przyjaciela/przyjaciółkę, członka rodziny, a sam odpocznij. Gdy nic nie pomaga na płacz malucha, należy zwrócić się o pomoc do lekarza.