Zespół jelita drażliwego (IBS) - przyczyny, objawy, rozpoznanie, leczenie, rokowanie
Zespół jelita drażliwego inaczej zespół jelita nadwrażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome) to przewlekła (trwająca przez co najmniej trzy miesiące) idiopatyczna choroba przewodu pokarmowego o charakterze czynnościowym charakteryzująca się bólami brzucha i zaburzeniami rytmu wypróżnień, nieuwarunkowana zmianami organicznymi lub biochemicznymi.
1. Co to jest zespół jelita drażliwego?
Zespół jelita drażliwego (ang. Irritable Bowel Syndrome, IBS) to jedna z najczęściej występujących chorób czynnościowych przewodu pokarmowego. Szacuje się, iż może ona dotyczyć nawet 20 proc. osób dorosłych, szczególnie mieszkańców krajów wysokorozwiniętych. Choroba dotykać może osób w każdym wieku, choć jej objawy pojawiają się najczęściej u pacjentów pomiędzy dwudziestym, a trzydziestym rokiem życia. W ostatnim czasie odnotowano wzorst zachorowań na zespół jelita drażliwego. Jak pokazują statystyki, coraz więcej pacjentów udaje się do poradni gastrologicznych po pomoc.
W przebiegu choroby pojawiają się u pacjentów następujące dolegliwości, takie jak bóle brzucha (usytuowane w obrębie podbrzusza). Dolegliwości bólowe są najczęściej odczuwalne chwilę po spożyciu posiłku. Dodatkowo, chorzy uskarżają się na zaburzenia rytmu wypróżnień, częste rozwolnenia, wiatry, zaparcia. Może dochodzić również do burczenia w jamie brzusznej czy przelewania. W wielu przypadkach dochodzi do tzw. postaci mieszanej, gdy pacjenci zmagają się z biegunkami, a po niedługim czasie z zaparciami.
W przeszłości chorobę określano mianem nerwicy jelit. Kanadyjski lekarz William Osler był pierwszą osobą, której udało się dokładniej opisać zaburzenie dotyczące przewodu pokarmowego. Wydarzenia te sięgają 1892 roku. To właśnie wtedy Osler nadał schorzeniu nazwę mucous colitis.
Definicja zespołu jelita drażliwego została sprecyzowana znacznie później, na międzynarodowym zjeździe ekspertów w Rzymie w 1999 r.
2. Przyczyny zespołu jelita drażliwego
Pomimo nieustannych badań pierwotna przyczyna zespołu jelita drażliwego nie jest znana. Ogromną rolę w rozwoju choroby mogą odgrywać zaburzenia funkcji motorycznej jelit, zaburzenia funkcjonowania połączeń pomiędzy mózgiem a jelitami, nadwrażliwość oraz przebycie infekcji bakteryjnej lub wirusowej przewodu pokarmowego.
Czynniki patofizjologiczne, które mogą mieć wpływ na wystąpienie zespołu nadwrażliwości jelit to:
- Nadmierny rozrost flory bakteryjnej (SIBO) nawet w 84 proc. przypadków.
- Zaburzenia czucia trzewnego i funkcji motorycznej i wydzielniczej jelit, co potwierdzają badania: niski próg bólowy odbytnicy rozszerzanej balonem.
- Zwiększona odpowiedź ruchowa jelita grubego na pobudzanie niektórymi lekami (prostygmina), hormonami (cholecystokinina) lub pokarmem. Nadużywanie niektórych środków farmakologicznych, takich jak leki hormonalne, przeczyszczające, antybiotyki również może powodować chorobę.
- Zmiany w sferze psychicznej (u 70-90 proc. pacjentów chorych na IBS występują zaburzenia osobowości, niepokój, stany lękowe, stany depresyjne. Przewlekły stres psychiczny nasila objawy choroby oraz zaburza perystaltykę jelit. Nie bez powodu jeszcze kilka lat temu zespół jelita drażliwego określano mianem "nerwicy jelit").
- Spożywanie pokarmów ubogoresztkowych,
- Wielomiesięczne, wieloletnie problemy z pasożytami, które zaatakowały jelita.
- Przebycie infekcji jelitowej (np. czerwonki) – u osób tych stwierdzono zwiększenie liczby komórek endokrynnych jelit i zawartości w nich serotoniny. Poinfekcyjny zespół jelita drażliwego dotyczy 10 proc. chorych i ma przeważnie postać biegunkową.
- Rola mózgu jest nie do końca wyjaśniona – nowe badania wykazują zmiany aktywności w obszarach kory mózgowej odpowiedzialnych za odczuwanie bólu.
Dodatkowo, zespół jelita drażliwego może być następstwem przeprowadzonych zabiegów chirurgicznych w obrębie przewodu pokarmowego. Zaobserwowano, że występuje on również rodzinnie.
Według statystyk na zespół jelita drażliwego cierpi ponad 100 milionów ludzi w Ameryce Północnej i Europie. Szacuje się, że stanowi to ok. 20-30 proc. populacji ludzi dorosłych. Nie jest to jednak choroba dotykająca tylko mieszkańców krajów wysokorozwiniętych - np. w Chinach zapadalność na zespół jelita drażliwego jest porównywalna do krajów zachodnich. Około 75-80 proc. pacjentów z tym zespołem nadwrażliwości jelit stanowią kobiety.
3. Zespół jelita drażliwego i jego objawy
W zespole jelita drażliwego przebieg choroby jest wybitnie przewlekły i nawracający. W zależności od tego jakie objawy zespołu jelita drażliwego dominują można wyróżnić kilka postaci:
- biegunkową,
- z dominującym zaparciem (tzw. Colon spasticum),
- mieszaną.
Dość ciekawym faktem jest, że sytuacje stresowe wyzwalają objawy zespołu nadwrażliwości jelit. Do najczęstszych objawów jelita drażliwego należą:
- Ból brzucha o ostrym, skurczowym, nękającym charakterze (zazwyczaj podbrzusza i lewego dołu biodrowego). Prawie nigdy bóle nie budzą w nocy. Typowe cechy bólu brzucha będącego objawem jelita drażliwego to: nasilanie się po posiłkach, złagodzenie po wypróżnieniu lub oddaniu gazów oraz występowanie przy częstych i luźniejszych wypróżnieniach.
- Biegunka – w przypadku jelita drażliwego objawem są wodniste stolce lub półpłynne ale rzadko dochodzi do zwiększenia ich objętości. Zazwyczaj występuje po posiłkach, stresie psychicznym i w godzinach rannych.
- Zaparcie – to objaw jelita drażliwego u chorych z postacią bez biegunki. Częstotliwość wypróżnień jest zmniejszona, a stolec oddawany jest z wysiłkiem. Stolec jest zbity, twardy, niekiedy przypomina „kozie bobki”. Po oddaniu stolca często pojawia się uczucie niepełnego wypróżnienia. Wspólnym objawem zespołu jelita drażliwego dla postaci z biegunką oraz postaci z zaparciem są skąpe wypróżnienia.
- Wzdęcie brzucha – jak wiadomo zależy od gromadzącego się w jelicie gazu, chociaż jego ilość nie musi być większa niż u osób zdrowych.
- Domieszka śluzu w kale.
- Odbijanie i gazy.
- Nudności i wymioty.
- Zgaga.
- Inne objawy zespołu jelita drażliwego to: bóle głowy, uczucie zmęczenia, zaburzenia miesiączkowania, częstomocz, tzw. "przelewania w brzuchu".
Może się wydawać, że przy takiej różnorodności objawów charakteryzujących jelito drażliwe lekarz nie powinien mieć problemów z wychwyceniem odchyleń od stanu prawidłowego podczas badania fizykalnego, jednakże w związku z faktem, że zespół nadwrażliwości jelit jest zaburzeniem czynnościowym a nie organicznym najczęściej u pacjentów z zespołem jelita drażliwego nie stwierdza się zmian w badaniu lekarskim.
Jedynie u niektórych chorych z zespołem jelita drażliwego objawem jest bolesność przy badaniu palpacyjnym nad esicą (okolica lewego podbrzusza). Również w badaniach dodatkowych w przypadku zespołu jelita drażliwego objawem nie są wyczuwalne zmiany.
4. Kiedy udać się do lekarza?
Niemal każdy z nas w ciągu całego swojego życia niejednokrotnie zmagał się z problemami ze strony przewodu pokarmowego. Z reguły objawy dość szybko mijają i przewód pokarmowy zaczyna ponownie pracować prawidłowo. U pacjentów z zespołem jelita nadwrażliwego sytuacja przedstawia się jednak inaczej. Ulga nie nadchodzi, a dolegliwości gastryczne mogą z czasem przybierać na sile.
Pojawia się nawracający ból brzucha, zmianie ulega również rytm wypróżnień. Objawy powinny skłonić nas do jak najszybszej wizyty u lekarza. Specjalista najpewniej zleci wykonanie badań, które mają na celu wykluczenie innych poważnych chorób przewodu pokarmowego, takich jak chociażby rak jelita grubego, mogący dawać podobne do IBS objawy.
5. Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego
Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego należy rozpocząć od wykluczenia takich chorób jak: nieswoiste i swoiste (infekcyjne) zapalenia jelit, uchyłki okrężnicy, biegunka u osób, nadużywających środków przeczyszczających, celiakia, nowotwory jelita grubego: rak, gruczolak kosmkowy (adenoma villosum), guzy endokrynne: gastrinoma, VIPoma, rakowiak, choroby metaboliczne: nadczynność tarczycy, cukrzyca, niedobór laktazy.
Jako, że w badaniu fizykalnym i badaniach dodatkowych nie stwierdza się zmian rozpoznanie zespołu jelita drażliwego stawiane jest na podstawie spełnienia tzw. Kryteriów Rzymskich. W oparciu o aktualne Kryteria Rzymskie zespół jelita drażliwego można rozpoznać, gdy występuje ból lub dyskomfort (czyli przewlekłe odczucie nie określane jako ból) w jamie brzusznej, trwający co najmniej trzy dni w miesiącu, przez ostatnie trzy miesiące, i towarzyszą mu co najmniej dwa z trzech poniższych objawów:
- zmniejszenie/ ustąpienie dolegliwości po wypróżnieniu
- początek objawów związany ze zmianą częstości wypróżnień
- początek dolegliwości wiążący się ze zmianą wyglądu stolca.
ZOBACZ TAKŻE:
Celem postępowania diagnostycznego jest przede wszystkim wykluczenie organicznej przyczyny dolegliwości. Służy temu wykonanie zestawu badań. Są to m.in. morfologia, OB, badanie biochemiczne krwi, badanie ogólne moczu, test wodorowy, badanie kału) w kierunku obecności pasożytów i krwi utajonej, posiewy bakteriologiczne stolca oraz rektoskopia lub fibrosigmoidoskopia.
Ponadto w zależności od stanu klinicznego pacjenta oraz wywiadu rodzinnego, wykonuje się test tolerancji laktozy lub 2-tygodniowa próba z dietą bezlaktozową, kolonoskopię, czy USG lub tomografia komputerowa jamy brzusznej.
Zespół jelita drażliwego rozpoznaje się więc ściśle na podstawie objawów i wykluczenia chorób organicznych.
6. Leczenie zespołu jelita drażliwego
Zespołu jelita drażliwego na dzień dzisiejszy nie można trwale wyleczyć, ale można opanować jego objawy. Aby to było możliwe, należy przestrzegać diety, unikać/radzić sobie ze stresem oraz stosować odpowiednie leki objawowe.
W określonych sytuacjach lekarz może zlecić stosowanie leków regulujących perystaltykę przewodu pokarmowego. Do złagodzenia dolegliwości przyczynić może się również stosowanie probiotyków, czyli żywych szczepów bakterii, wpływających na przywrócenie równowagi mikroflory jelitowej.
Leki powinny zostać dobrane przez gastroenterologa, w zależności od postaci:
- W postaci biegunkowej można stosować loperamid, difenoksylat, cholestyraminę.
- Zaparcia mogą być leczone otrębami i laktulozą.
- Chorzy z wzdęciami mogą stosować simetikon lub dimetikon.
- W przypadku bólu poposiłkowego może być stosowany bromek oksyfenonium oraz hioscyna.
- Jeśli ból jest przewlekły, to warto rozważyć stosowanie amitryptyliny lub paroksetyny – leków o działaniu przeciwdepresyjnym, które mogą znacznie zmniejszyć dolegliwości.
- W przypadku nasilonego niepokoju czy lęku lekarz może zalecić benzodiazepiny.
Pacjenci z zespołem jelita drażliwego zgłaszają również zmniejszenie nasilenia objawów IBS podczas suplementacji preparatami zawierającymi maślan sodu. Preparaty te można nabyć w aptece. Nie są to suplementy diety, a żywność specjalnego przeznaczenia medycznego. Na czym opiera się ich działanie?
Maślan sodu, stopniowo uwalniany na całej długości przewodu pokarmowego, odżywia i regeneruje nabłonek jelit. Wspomaga jednoczasowo przywracanie równowagi mikroflory jelitowej i zmniejsza nasilenie dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, takich jak zaparcia, biegunki czy bóle brzucha.
Oprócz tych leków od wielu lat próbuje się stosować inne, czasami ze znacznym powodzeniem. Do najbardziej sprawdzonych i skutecznych należą:
Iberogast - jego stosowanie i liczne badania kliniczne łącznie z porównywaniem z placebo wykazują, że jest to preparat wartościowy i warty spopularyzowania. Oparty wyłącznie o składniki roślinne, zaspakajać może oczekiwania wielu „proekologicznie” nastawionych pacjentów. Poszczególne składniki leku znane są jednak od tysięcy lat i zalecane przez medycynę ludową w opisywanych schorzeniach. W skład nalewki wchodzą następujące składniki:
Ubiorek gorzki (Iberis amara), który ma działanie prokinetyczne, przeciwzapalne i chroniące błonę śluzową przewodu pokarmowego.
Korzeń arcydzięgla o działaniu spazmolitycznym i wzmagającym apetyt.
Kwiat rumianku o działaniu spazmolitycznym, przeciwzapalnym, wiatropędnym, przeciwbakteryjnym i przeciwwrzodowym.
Kminek, który działa spazmolitycznie, wiatropędnie i przeciwbakteryjnie.
Owoc ostropestu, który chroni wątrobę i ma działanie przeciwdyspeptyczne.
Liść melisy o działaniu uspokajającym i wiatropędnym.
Liść mięty pieprzowej, która działa spazmolitycznie, przeciwwymiotnie, przeciwfermentacyjnie i znieczulająco.
Ziele glistnika o działaniu spazmolitycznym i przeciwzapalnym.
Korzeń lukrecji działający spazmolitycznie, przeciwzapalnie i ochronnie na śluzówkę jelit.
W Iberogaście podstawowym składnikiem jest wyciąg z ubiorka, lecz jego działanie zostało sprzężone z działaniem ośmiu innych ekstraktów, co w rezultacie dało lek o klinicznie udowodnionej skuteczności
- Trimebutyna – jest lekiem rozkurczowym stymulującym pracę jelit. Działa poprzez łączenie się z receptorami opioidowymi. Wywołuje działanie pobudzające na hipokinetyczne, a działanie spazmolityczne na hiperkinetyczne mięśnie jelita. Reguluje perystaltykę całego przewodu pokarmowego. Trimebutyna przywraca fizjologiczną ruchliwość w czynnościowych zaburzeniach trawienia związanych z zaburzeniami perystaltyki przewodu pokarmowego.
Działanie następuje po ok. 1 godzinie po podaniu doustnym. Wskazania do zastosowania trimebutyny oprócz zespołu jelita drażliwego obejmują także bóle brzucha, stany skurczowe jelit, biegunki, zaparcia, refluks żołądkowo-jelitowy, niestrawność czynnościową oraz porażenną niedrożność jelit. Przeciwwskazaniem do zastosowania trimebutyny jest nadwrażliwość na ten lek lub którąkolwiek substancję pomocniczą preparatu. Podczas stosowania należy pamiętać o tym, nie zaleca się podawania trimebutyny w pierwszym trymestrze ciąży. W drugim i trzecim trymestrze ciąży lek można zastosować tylko w przypadku zdecydowanej konieczności. W czasie karmienia piersią stosowanie preparatu nie jest przeciwwskazane.
Mebeweryna – jest spazmolitykiem muskulotropowym, który działa bezpośrednio rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego. Usuwa skurcz bez zaburzania prawidłowej motoryki jelit. Mebeweryna może być stosowana u chorych na jaskrę i przerost prostaty. Nie powoduje podwójnego widzenia i uczucia suchości w ustach. W przypadku zespołu jelita drażliwego jego działanie służy leczeniu bólów brzucha wywołanych kurczem mięśni gładkich jelit i zaburzeń czynnościowych. Jeśli chodzi o działania niepożądane, to zdarzają się one bardzo rzadko, ale mogą wystąpić reakcje nadwrażliwości, w szczególności pokrzywka, obrzęk naczynioworuchowy, obrzęk twarzy i wysypka.
Tegaserod – jest nowym lekiem z grupy leków prokinetycznych, działającym na receptory serotoninowe 5-HT4. Leki prokinetyczne pobudzają pasaż jelitowy, dodatkowo poprawiają funkcję dolnego zwieracza przełyku i opróżnianie żołądka, co ma duże znaczenie w przypadku refluksu. Poprawa perystaltyki jest ważna w przypadkach postaci zaparciowej zespołu jelita drażliwego. W porównaniu do innych leków z grupy leków prokinetycznych (metoklopramid, cizapryd) odznacza się większą skuteczności oraz zdecydowanie mniejszą częstością występowania działań niepożądanych. Niestety w Polsce problemem jest jego dostępność, gdyż lek jeszcze nie ma rejestracji na terenie naszego kraju. Jednakże jest dostępny w wielu krajach Europy.
W zespole jelita drażliwego dieta jest najważniejsza. W czasie leczenia zespołu jelita drażliwego nie tylko spożywane pokarmy, ale również wielkość porcji odgrywają bardzo ważną rolę.
Dieta w zespole jelita drażliwego obfitująca w ciężkie i obfite posiłki może nasilać objawy. Dieta w zespole jelita drażliwego polega przede wszystkim na jedzeniu mniejszych porcji jedzenia a częściej. Bardzo ważne jest również, aby w zespole jelita drażliwego była to dieta lekkostrawna.
Pokarm powinien być urozmaicony i bogaty we włókna roślinne. U pacjentów borykających się z biegunką i bólem brzucha dobry efekt przynosi spożywanie otrębów. Zamiast otrąb chorzy mogą przyjmować środki pęczniejące typu metylocelulozy. Należy unikać potraw zawierających dużo węglowodanów oraz wzdymających: fasoli, kapusty, brukselki. Zaleca się unikanie picia kawy i alkoholu.
W wielu przypadkach stosuje się dietę polegającą na stosowaniu niskiej zawartości węglowodanów łatwo fermentujących. Dodatkowo, pacjentom zaleca się stosować zamienniki cukrów prostych o zmniejszonej kaloryczności. Produkty te nie powodują wzrostu poziomu cukru we krwi chorego.
Jak wspomniano, zespół jelita drażliwego jest chorobą psychosomatyczną pozostającą nieraz w ścisłym związku ze stanem psychicznym chorego. W związku z tym oprócz wspomnianych leków przeciwdepresyjnych (wykorzystywanych również niekiedy w terapii przeciwlękowej) zastosowanie ma psychoterapia.
Po taką metodę należy sięgnąć wówczas, gdy leczenie farmakologiczne zespołu jelita drażliwego nie przynosi efektów. Najbardziej skuteczną formą psychoterapii w zespole jelita drażliwego pozostaje terapia poznawczo-behawioralna.
Jako, że nieznana jest pierwotna przyczyna zespołu jelita drażliwego nie wiemy jeszcze jak jej zapobiegać. Jednakże każdy chory może dowiedzieć się jak zapobiegać występowaniu objawów zespołu jelita drażliwego. Znaczna część pacjentów z zespołem jelita drażliwego potrafi w większym stopniu kontrolować schorzenie dzięki starannej obserwacji potencjalnych czynników wywołujących atak zespołu jelita drażliwego.
Można to osiągnąć stosunkowo łatwo: prowadząc osobisty dzienniczek zespołu jelita drażliwego, w którym należy przez kilka tygodni zapisywać wszystko, co pacjent zjada i wypija, oraz inne okoliczności i zdarzenia. Zapis należy porównać z występowaniem objawów zespołu jelita drażliwego. Można wówczas ustalić, jakie potrawy, napoje lub zdarzenia poprzedzają wystąpienie objawów.
7. Rokowanie zespołu jelita drażliwego
Niestety zespół jelita drażliwego na dzień dzisiejszy nie jest wyleczalny. U większości chorych na zespół jelita drażliwego dolegliwości uporczywie nawracają. Pozytywnym faktem jest to, że pomimo znacznego dyskomfortu i obniżenia jakości życia zespół jelita nadwrażliwego ma łagodny przebieg i nigdy nie prowadzi do wyniszczenia ani innych poważnych konsekwencji.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.