Zespół urojeniowy

W zespołach urojeniowych dominują urojenia o różnej strukturze na tle osobowości o różnej dezintegracji. Zespół urojeniowy należy do zespołów psychopatologicznych określanych dawniej jako paranoja prawdziwa albo po prostu obłęd. Pojęcie zaburzeń urojeniowych wywodzi się z języka greckiego i oznacza w dosłownym rozumieniu „obok rozumu” lub „poza sensem”. Uporczywe zaburzenia urojeniowe, często nazywane paranoją, są przez psychiatrów bardzo rzadko diagnozowane. Usystematyzowane urojenia wielkościowe, urojenia prześladowcze lub oddziaływania poczytuje się najczęściej jako objaw wytwórczy w obrazie klinicznym schizofrenii.

Wielu lekarzy twierdzi jednak, że zespół urojeniowy jako odrębna jednostka chorobowa występuje statystycznie częściej niż jest rozpoznawany. Część urojeń, a więc nieprawdziwych sądów niepodlegających korekcie myślowej, ma charakter prawdopodobny (np. że partner dopuszcza się zdrady), iż otoczenie społeczne jest w stanie uwierzyć w werbalizowane sądy chorego. Poza tym każdy z nas wykazuje w jakimś stopniu tendencje do wierzenia w nieprawdopodobne rzeczy bez jakichkolwiek logicznych przesłanek. Część urojeniowych twierdzeń traktuje się po prostu jako cechę osobowości („Ten typ tak ma”), a nie poczytuje jako choroby psychicznej. Inni, chociaż dostrzegają niedorzeczność poglądów jednostki, to jednak ze względu na sprawne funkcjonowanie zawodowe i dobre wypełnianie ról społecznych (np. rodzica, kolegi, córki/syna itp.) nie traktują urojeń poważnie jako przejawu zaburzeń psychotycznych.

W kategorii zespołów urojeniowych daje się wyróżnić:

• zespół urojeniowy prosty – urojenia są pozbawione specyficznej struktury i dominującej treści;
• zespół paranoiczny – urojenia odznaczają się dużą spójnością, tworząc całe systemy ideologiczne zwykle skoncentrowane wokół jednej tematyki. Treść urojeń jest możliwa do zaistnienia, dlatego paranoik może przekonać otoczenie, że ma rację;
• zespół parafreniczny – inaczej określany jako zespół urojeniowo-omamowy. Występują urojenia (najczęściej ksobne i prześladowcze) o cechach pośrednich między paranoicznymi a paranoidalnymi oraz omamy słowne przy względnie zachowanej integracji osobowości;
• zespół paranoidalny – występuje np. w schizofrenii paranoidalnej. Charakteryzuje się sądami o charakterze magicznym, nierealnym, dziwacznym, absurdalnym. W przypadku zespołu paranoidalnego nie da się przekonać otoczenia do swoich przekonań ze względu na ich jawną niedorzeczność;
• zespół dezorganizacji psychicznej – inaczej nazywany zespołem hebefrenicznym. Dominują objawy dezintegracji osobowości, myślenia, uczuciowości i zaburzenia aktywności. Obserwuje się znaczne rozkojarzenie i wyraźny autyzm (życie w swoim świecie). Urojenia i omamy są słabo uchwytne w obrazie klinicznym.

Pod względem treści urojeń wyróżnia się następujące zespoły urojeniowe:

• paranoję zazdrości – inividia,
• paranoję pieniaczą – querulatoria, dochodzenie przed sądem domniemanych krzywd przez chorego,
• paranoję prześladowczą – persecutoria,
• paranoję reformatorską – reformatoria,
• paranoję wynalazczą – inventoria, przekonanie paranoika o jego doniosłych pomysłach i odkryciach,
• paranoję indukowaną – paranoja udzielona, kiedy osoba z otoczenia chorego zaczyna wierzyć w prawdziwość jego urojeń paranoicznych.

Reakcje paranoiczne występują czasem u osób niedosłyszących lub głuchych, u których powstają na bazie zakłóconej komunikacji i niepewności co do intencji rozmówców (zaburzenia homilopatyczne). Zespołom urojeniowym sprzyja również osobowość paranoiczna manifestująca się w postaci tworzenia spiskowych teorii dziejów, podejrzliwości, tendencji do zniekształcania codziennych doświadczeń oraz sztywnego poczucia własnych praw. Czasami zespół urojeniowy powstaje wskutek szoku psychicznego, nieumiejętności radzenia sobie z długotrwałym stresem, intoksykacji alkoholowej albo izolacji (np. psychoza więzienna).

Zespół Kandinskiego-Clérambaulta (ang. Kandinsky-Clérambault Syndrome) jest rodzajem zespołu paranoidalnego, który w psychopatologii określa się za pomocą tzw. „4 O”, ponieważ pojawiają się następujące rodzaje urojeń:

• odnoszenia,
• owładnięcia,
• oddziaływania,
• odsłonięcia (poczucie, że ktoś czyta w naszych myślach).

Poza urojeniami, w zespole automatyzmu psychicznego Kandinskiego-Clérambaulta występuje mantyzm – natłok własnych myśli, pseudohalucynacje oraz halucynacje psychiczne – urojenia nasyłania lub wykradania myśli przez obce siły. Zaburzenie manifestuje się też szeregiem automatyzmów, np.:

• automatyzmem kinestetycznym – dotyczącym ruchu,
• automatyzmem asocjacyjnym – dotyczącym myślenia,
• automatyzmem cenestopatycznym – dotyczącym poczucia wpływu bliżej niezdefiniowanych sił na narządy wewnętrzne jednostki.

W innych zespołach paranoidalnych często urojenia mają charakter inkoherentny, splątany. Występują zaburzenia tożsamości i toku myślenia oraz halucynacje, a ponadto objawy negatywne, związane z ograniczeniem różnych czynności psychicznych, np. deficyty poznawcze, brak motywacji, spłycenie afektywne, huśtawka nastrojów. Zespoły urojeniowe należy różnicować z osobowością paranoiczną, ze schizofrenią (szczególnie paranoidalną) oraz zespołem paranoidalno-depresyjnym, w przebiegu którego oprócz omamów i urojeń pojawiają się objawy depresyjne, jak smutek, pesymizm, niskie poczucie własnej wartości i brak chęci do życia.

Źródła

1. Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J., (red.), Psychiatria. Psychiatria kliniczna, t. 2, Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2002, ISBN 83-87944-72-6.
2. Pużyński S., Leksykon psychiatrii, PZWL, Warszawa 1993, ISBN 83-200-1712-2.
3. Seligman M.E., Walker E.F., Rosenhan D.L, Psychopatologia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Poznań 2003, ISBN 83-7298-441-7.
4. Semple D., Smyth R., Burns J., Darjee R., McIntosh A., Oksfordzki podręcznik psychiatrii, Czelej, Lublin 2007, ISBN 978-93-60608-12-8.