Zapalenie jelit - przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, profilaktyka
Zapalenie jelit to bardzo szeroka grupa schorzeń, manifestująca się zaburzeniami trawienia i szeregiem objawów towarzyszących. Obejmować mogą jelito cienkie, grube, a często dotyczą całego dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Przy ostrym stanie zapalnym lub stanie zapalnym trwającym przez dłuższy czas pojawiają się objawy ogólnego osłabienia organizmu. Zapalenia jelit pojawiają się najczęściej po spożyciu toksycznego związku, zwykle toksyn, bakterii, grzybów czy środków chemicznych. Wyróżnia się również stany zapalne jelit związane z innymi przyczynami – o podłożu autoimmunologicznym.
1. Przyczyny zapalenia jelit
Zapalenie jelita grubego może być powodowane przez szereg różnorodnych czynników. Wśród nich wymienia się przede wszystkim skłonności genetyczne ale także przyczyny immunologiczne oraz środowiskowe. Zaburzenia immunologiczne są jednymi z najczęściej występujących przyczyn pojawiania się zapalenia jelita grubego.
Są one bowiem wywoływane przez nadmierną odpowiedź układu odpornościowego na teoretycznie nieszkodliwe dla organizmu bakterie czy pokarmy. Wyzwalana jest wówczas reakcja immunologiczna powodująca uszkodzenia komórek nabłonka jelitowego przez co pojawiają się nadżerki, pseudopolipy oraz usztywnienia ścian jelita. Ponadto bardzo groźne dla jelita grubego są chorobowe bakterie oraz wirusy, które także będą wyzwalały stan zapalny.
Zapalenia jelit może obejmować cały dolny odcinek przewodu pokarmowego. Przyczyny takiego stanu są złożone i należą do nich:
- błędy dietetyczne;
- zatrucia (metale ciężkie, grzyby niejadalne);
- wirusowe i bakteryjne zakażenia drobnoustrojami;
- przyjmowanie określonych leków;
- alergeny pokarmowe;
- choroby zapalne o podłożu immunologicznym;
- pasożyty przewodu pokarmowego;
- leki.
Z kolei zapalenie błony śluzowej jelita mogą powodować:
- szkodliwe czynniki fizyczne i chemiczne znajdujące się w takich substancjach jak alkohol;
- ciężkostrawny pokarm spożywany w nadmiarze;
- spożywanie zbyt dużej ilości pokarmów zbyt zimnych lub zbyt gorących, pikantnych itp.
Toksyczne zapalenie jelit to reakcja błony śluzowej jelit na toksynę, np. jad kiełbasiany. Najczęściej chodzi tu jednak o toksynę chemiczną – pestycydy, które jeśli używane są w nadmiarze lub nie przestrzega się zasad karencji, wywołują chorobę. W tym wypadku można tylko świadomie zapobiegać schorzeniu poprzez przestrzeganie zasad używania środków ochrony roślin.
Zapalenia jelit to także:
- ostry stan zapalny przewodu pokarmowego po zatruciu grzybami, np. muchomorem sromotnikowym,
- stan chorobowy po spożyciu pokarmu zawierającego duże ilości toksyn gronkowca; gronkowce bowiem bardzo łatwo i szybko mnożą się w takich pokarmach jak: potrawy mleczne, lody, konserwy, kremy itp., wydzielając do podłoża wzrostu bardzo silne toksyny, które w ostatecznym efekcie dają zatrucie pokarmowe; skutek tego jest taki, jakby spożyty był pokarm zakażony gronkowcami, a ich toksyny wyprodukowane przez gronkowce dopiero w jelicie.
2. Objawy zapalenia jelita
Choroby zapalne jelit mogą się umiejscawiać w ścianie jelita cienkiego lub grubego, na całej ich długości lub w określonym jego odcinku. Zapalenie jelita będą sygnalizowały następujące objawy:
- bóle brzucha;
- biegunki – niekiedy są to biegunki z wydzieliną śluzową i krwią;
- gorączka lub stan podgorączkowy;
- zaburzenia wchłaniania składników pokarmowych, witamin, soli mineralnych oraz objawy ich niedoborów.
Stany zapalne jelit rozpoznaje się na podstawie wywiadu lekarskiego oraz specyficznych badań, np. badania kolonoskopowego z badaniem histopatologicznym wycinka błony śluzowej lub badania radiologicznego jelit.
Niekiedy rozpoznanie zapalenia jelit może nastąpić dopiero podczas operacji. Wciąż trudno dostępnym i mało powszechnym badaniem jest tzw. wirtualna kolonoskopia, którą wykonuje się w oparciu o technikę tomografii komputerowej i zastosowanie kapsułki wyposażonej w kamerę.
Właściwością kapsuły jest to, że wraz z ruchami robaczkowymi przechodzi przez cały przewód pokarmowy, wykonując zdjęcia jego wnętrza. Po wydaleniu kapsułki, zdjęcia są analizowane przez lekarza i możliwe jest postawienie diagnozy.
3. Stany zakaźne jelit
Najczęstszą infekcyjną przyczyną zapalenia jelit jest wirusowe zakażenie przewodu pokarmowego. Choroba wywoływana jest najczęściej przez rotawirusy, rzadziej przez astrowirusy, norowirusy czy adenowirusy. Potocznie zwana jest grypą żołądkową (ang. gastric flu), choć jej przyczyną nie jest właściwy wirus grypy.
Objawom ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, silna biegunka) towarzyszy zwykle gorączka. Wirusy te szerzą się drogą pokarmową, w ich rozprzestrzenianiu dużą rolę odgrywa brak podstawowej higieny, mycia rąk, przygotowywania posiłków w odpowiednich warunkach, etc. Leczenie takiego zapalenia jelit polega na niedopuszczeniu do odwodnienia.
Oprócz tego stosuje się leki będące antagonistami dopaminy w celu zapobiegania wymiotom oraz leki przeciwbiegunkowe, jest to jednak leczenie objawowe. Organizm zwykle sam zwalcza wirusa w ciągu kilku dni. Najczęstszym powikłaniem wirusowego zapalenia przewodu pokarmowego jest odwodnienie. U 1% chorych dochodzi do zespołu Reitera (zapalenie spojówek i/lub tęczówki, zapalenie cewki moczowej i zapalenie stawów, występujące po zapaleniu jelita lub cewki moczowej).
Rzadziej przyczyną ostrych stanów zapalnych jelit są bakterie. Przeważają tu bakterie z rodzaju Salmonella, Shigella i chorobotwórcze szczepy E. coli. Zakażenie związane jest z namnażaniem się bakterii w pożywieniu lub wodzie w temperaturze pokojowej. W przeciwieństwie do zapaleń o podłożu wirusowym, zapalenia bakteryjne jelit występują głównie latem, co się wiąże z narażeniem żywności na działanie wysokich temperatur w razie jej nieprawidłowego przechowywania.
Ważną grupą zapaleń jelit są salmonellozy. Są to zakażenia spowodowane przez bakterie Salmonella inne niż S. typhi i S. paratyphi. Oprócz ostrej biegunki, wywoływać mogą one miejscowe ropnie, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie kości lub zapalenie wsierdzia. Mogą również przebiegać zupełnie bezobjawowo.
Zakażenie następuje zwykle poprzez żywność - przede wszystkim jajka i mięso drobiowe. Objawy pojawiają się zwykle po 24-48 godzinach od zakażenia. Są to gwałtowne bóle brzucha, biegunka i wymioty. Chorobę rozpoznaje się na podstawie izolacji bakterii z krwi, stolca oraz płynów ustrojowych. Leczenie jest głównie objawowe, polega na uzupełnianiu płynów i elektrolitów. Można też podawać leki hamujące skurcze jelit, eliminujące tym samym biegunkę.
W niektórych przypadkach (ale nie zawsze!) trzeba podawać antybiotyk. Jeśli wystąpią poważne powikłania, leczenie polega na stosowaniu antybiotyków, ewentualnie usuwaniu (drenażu) ropni lub wycięciu (resekcji) zakażonych tkanek.
Specyficzną formą bakteryjnego zapalenia jelit i przewodu pokarmowego jest wśród osób podróżujących do krajów egzotycznych tzw. biegunka podróżnych (ang. travellers’ diarrhea). Potocznie nazywana jest zemstą faraona bądź zemstą Montezumy. Jest to ostre zapalenie jelit, przeważnie chorobotwórczymi bakteriami rodzaju E. coli, rzadziej znaczenie ma czynnik wirusowy lub mieszany.
Choroba ta wiąże się ze słabszym przestrzeganiem zasad higieny w krajach rozwijających się, gdzie organizmy osób z państw rozwiniętych, nieprzyzwyczajone do bogatej flory bakteryjnej, nie radzą sobie ze zwalczaniem jej i dochodzi do objawów zatrucia pokarmowego. Choroba zwykle ustępuje w ciągu kilku dni. Najczęstszym powikłaniem jest odwodnienie. W ciężkich przypadkach, związanych z obniżoną odpornością, może przejść w sepsę.
4. Leczenie zapalenia jelit
Zakaźne zapalenia jelit charakteryzują się ostrym przebiegiem i gwałtownym narastaniem objawów, w tym biegunki i wymiotów, które prowadzą do szybkiego odwodnienia organizmu. W latach siedemdziesiątych wprowadzono powszechnie do leczenia biegunek o ciężkim przebiegu doustną terapię nawadniającą (ang. Oral Rehydration Therapy, ORT).
Spowodowało to spadek śmiertelności spowodowanej stanami zapalnymi przewodu pokarmowego o ponad połowę wśród dzieci w krajach rozwijających się. Jest to podstawowa terapia we wszelkich wirusowych i bakteryjnych ostrych zapaleniach przewodu pokarmowego i jelit. Choremu podaje się wodny roztwór zawierający sód, potas, kwas węglowy oraz węglowodany proste (glukoza lub sacharoza).
Wchłanianie glukozy jest w organizmie sprzężone z wchłanianiem elektrolitów, dlatego zawarcie w płynie cukrów jest kluczowe dla efektywnego dostarczania jonów sodu i potasu, które są gwałtownie wypłukiwane z organizmu w przebiegu zatrucia.
Przy lekkim odwodnieniu wystarczy leczenie w warunkach domowych, choremu należy zapewnić spokój, nie wystawiać na działanie wysokich temperatur, wysiłku fizycznego, stresu, etc. W ciężkich wypadkach niezbędna jest hospitalizacja, choremu podaje się płyny dożylnie, uwzględniając zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i kwasowo-zasadowej.
5. Choroby jelit o podłożu immunologicznym
Zapalenia jelit o podłożu immunologicznym występują wskutek nieprawidłowej odpowiedzi śluzówki jelita na kontakt z zasadniczo nieszkodliwymi antygenami. U osób z określonymi predyspozycjami genetycznymi może to powodować nadmierną odpowiedź immunologiczną prowadzącą do zapalenia jelit. Wyróżniamy dwa schorzenia tego typu:
5.1. Choroba Leśniowskiego-Crohna
Choroba Leśniowskiego-Crohna (ang. Crohn’s disease) to zapalenie błon śluzowych jelit. Zazwyczaj ogranicza się do jelita krętego, ale stan zapalny może objąć cały przewód pokarmowy – od jamy ustnej po odbyt. Cechą charakterystyczną są odcinki przewodu pokarmowego objęte stanem zapalnym, poprzedzielane odcinkami zdrowymi.
Na jej rozwój wpływają czynniki genetyczne i środowiskowe. Choroba ma przewlekły przebieg. W części przypadków obserwuje się naprzemienne okresy zaostrzeń i remisji, a w innych stałe zapalenie, powodujące znaczne osłabienie i utrudniające prowadzenie normalnego życia.
Choroba Leśniowskiego-Crohna objawia się bólami brzucha (zazwyczaj po śniadaniu), biegunką, zaburzeniami łaknienia, gorączką, krwistymi stolcami; dolegliwość ta może powodować powstanie ropni, owrzodzeń i przetok oraz wtórne zakażenie ściany jelita.
Nie istnieje skuteczne, przyczynowe leczenie choroby Leśniowskiego-Crohna. Stosuje się kortykosteroidy i leki immunosupresyjne, które powodują nieraz remisję stanu zapalnego. Chorym zaleca się zmianę stylu życia, regularne odżywianie, zaprzestanie palenia tytoniu i picia alkoholu.
Chorzy powinni unikać wszelkich infekcji, niesteroidowych leków przeciwzapalnych, silnych emocji, które mogą zaostrzać przebieg choroby. Ważnym elementem leczenia jest prawidłowe odżywienie pacjenta, które może wymagać diet elementarnych i polimerowych, a nawet całkowitego żywienia pozajelitowego. Odpowiednie żywienie nie tylko może prowadzić do remisji choroby, ale również zapobiec ewentualnemu niedożywieniu osoby dotkniętej chorobą.
Czasem w przebiegu choroby dochodzi do powstania niedrożności jelita lub obfitego krwotoku, które to sytuacje wymagają pilnego leczenia operacyjnego. Przy takim zapaleniu wykonuje się chirurgiczne resekcje fragmentów jelita cienkiego lub poszerzenia światła jelita cienkiego.
Jeżeli krwotok lub ciężkie owrzodzenie wystąpią w jelicie grubym, wykonuje się usunięcie określonego fragmentu jelita i zespolenie części względnie zdrowych. W niektórych wypadkach niezbędne jest nawet usunięcie całego jelita grubego i odbytnicy oraz utworzenie ileostomii, czyli wyprowadzenie jelita cienkiego na powierzchnię brzucha.
Oprócz zwężenia światła jelit i krwotoków, częstym powikłaniem choroby Leśniowskiego-Crohna jest tworzenie się przetok pomiędzy elementami przewodu pokarmowego, ale również z jelit do innych narządów (pęcherz moczowy, pochwa). Przetoki obserwuje się nawet u 40% chorych.
5.2. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego
Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG, łac. colitis ulcerosa, ang. ulcerative colitis) – dotyczy głównie końcowego odcinka jelita grubego. Jest to rozlane, nieswoiste zapalenie błony śluzowej, mogące prowadzić do powstania owrzodzeń.
Takie zapalenie jelita najczęściej występuje w krajach rozwiniętych (możliwe, że jest to wyłącznie skutek słabszej diagnostyki w krajach rozwijających się), u ludzi rasy białej, w młodym wieku. Jest to choroba przewlekła, której objawy występują w tzw. rzutach przedzielonych okresami remisji.
Podobnie jak w chorobie Leśniowskiego-Crohna, etiologia jest nieznana. Uważa się, że występuje zespół genów stanowiący o większej podatności na zachorowanie. Zarejestrowano przypadki rodzinnego występowania tej choroby oraz wytypowano pewne geny podejrzewane o powodowanie takiej skłonności.
Podejrzewa się również, że zaburzenia w strukturze flory bakteryjnej jelita grubego mają wpływ na rozwój tego zapalenia jelit, choć kierunek związku przyczynowego nie jest do końca jasny – możliwe, że to choroba powoduje zmiany w strukturze obecnych w jelicie bakterii.
Zaobserwowano jednak, że osoby z wyciętym wyrostkiem robaczkowym znacznie rzadziej zapadają na wrzodziejące zapalenie jelita grubego, co może mieć związek z wpływem bakterii na rozwój choroby. Do rozwoju choroby przyczyniać się może niehigieniczny styl życia, palenie tytoniu, picie alkoholu oraz silny stres.
Zwykle pierwszymi objawami wrzodziejącego zapalenia jelita grubego są biegunka i domieszka świeżej krwi w kale. W niektórych przypadkach aktywnego zapalenia chory może wypróżniać się nawet co godzinę ze znaczną ilością krwi.
Jeśli choroba jest ograniczona do odbytnicy i nie obejmuje okrężnicy, to rytm wypróżnień nie musi być zachwiany, a nawet może dochodzić do zaparć (zatwardzeń), jedynym objawem może pozostawać wtedy krew w stolcu.
Większość chorych jest w dobrym stanie ogólnym, w cięższych przypadkach dochodzi do osłabienia organizmu, utraty masy ciała, a nawet mogą pojawić się objawy odwodnienia, gorączka, tachykardia, obrzęki, bolesność uciskowa jamy brzusznej.
W badaniu morfologicznym stwierdza się cechy stanu zapalnego: leukocytozę, nadpłytkowość oraz podwyższony OB.
W porównaniu do choroby Leśniowskiego-Crohna, w przebiegu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego występuje wyższe ryzyko rozwoju w kierunku raka oraz perforacji jelitowej. Natomiast ogólny stan zdrowia chorych na WZJG jest lepszy, choroba nie prowadzi do takiego wyniszczenia organizmu, a oczekiwany dalszy czas życia nie odbiega od populacji generalnej.
Znacznie rzadziej dochodzi też do zwężenia światła jelita blokującego jego drożność oraz do samoistnego powstawania przetok. Częstsze są natomiast krwawienia.
5.3. Celiaka (choroba trzewna)
Innym rodzajem przewlekłego stanu zapalnego jelit jest celiakia (ang. celiac disease). Jest to przewlekła choroba, w przebiegu której dochodzi do zapalenia jelit w odpowiedzi na obecność glutenu, czyli białka obecnego w większości spożywanych zbóż (pszenica, żyto, pszenżyto, jęczmień). Zachorowanie na celiakię wiąże się z predyspozycjami genetycznymi.
Celiakia wykazuje tendencję do współwystępowania z niektórymi innymi chorobami o podłożu immunologicznym, jak autoimmunologiczne choroby tarczycy, oraz zespołami wad genetycznych (zespół Downa, Turnera, Williamsa).
Zapalenie jelita, jakim jest celiakia objawia się silnymi zaburzeniami trawienia w odpowiedzi na spożycie pokarmu zawierającego gluten. Może dochodzić także do objawów skórnych – opryszczkowego zapalenia skóry, niedokrwistości, objawów neurologicznych (padaczka, migrena, depresja, ataksja glutenowa) oraz zaburzeń rozwoju u dzieci (opóźnione dojrzewanie, niższy wzrost).
Celiakii nie należy lekceważyć. Poza tym, że niestosowanie diety prowadzi do pogorszenia samopoczucia i gorszego rozwoju, nieleczona choroba może też niestety prowadzić do ciężkich powikłań, jak chłoniak jelita cienkiego, który jest groźnym nowotworem złośliwym, rak przełyku, jelita cienkiego czy gardła, lub progresji w kierunku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego – wtedy objawy zapalne nie ustępują nawet po wprowadzeniu diety bezglutenowej.
Leczenie tego zapalenia jelita sprowadza się do wprowadzenia diety pozbawionej glutenu, a więc pokarmów pochodzących z pszenicy, jęczmienia i żyta. Pewne kontrowersje wzbudzają produkty wytworzone z owsa. Sam owies nie zawiera bowiem glutenu, natomiast zwykle w uprawach owsa występują niewielkie domieszki innych zbóż, przez co mąka owsiana nie jest zupełnie wolna od tego białka. Po wprowadzeniu diety bezglutenowej, objawy powinny ustąpić w ciągu kilkunastu dni.
Rozwiąż nasze testy i dowiedz się:
6. Profilaktyka jelit
W życiu codziennym, aby nie chorować na zapalenia jelit, należy przestrzegać podstawowych zasad higieny. Przede wszystkim nie spożywać pokarmów niewiadomego pochodzenia, przechowywanych w niewłaściwych warunkach, a w żadnym wypadku pokarmów wyraźnie zepsutych, brzydko pachnących.
Szczególną uwagę należy zwracać na jedzenie spożywane w lokalach gastronomicznych, zwłaszcza tych sezonowych, w kurortach wczasowych, nieposiadających ustalonej marki. Naszą uwagę powinny zwracać potrawy silnie przyprawione, gdzie pod smakiem ostrych ziół ukrywać się może zepsuty produkt. Takie sytuacje zdarzają się szczególnie podczas wyjazdów do krajów egzotycznych.
U małych dzieci zaleca się stosowanie szczepień przeciwko rotawirusom, które podawane są w formie doustnej w ciągu pierwszych miesięcy życia. Chronią one dzieci w pierwszych latach życia z dużą skutecznością, będąc jednocześnie dość bezpiecznymi szczepionkami.
Szczególną uwagę do higieny odżywiania powinny przykładać osoby wyjeżdżające do egzotycznych krajów, gdzie podejście do higieny w kuchni może nieco odbiegać od naszych standardów.
Z tego punktu widzenia szczególnie złą sławą cieszą się potrawy serwowane w niektórych krajach afrykańskich, Indiach i Azji Południowo-Wschodniej. W podróży zapalenie jelit może być szczególnie uciążliwe, a w tropikalnym klimacie szybko doprowadzić do odwodnienia.
PYTANIA I ODPOWIEDZI EKSPERTÓW NA TEN TEMAT
Zobacz także odpowiedzi na pytania innych osób, które miały do czynienia z tym problemem:
- Bóle głowy, stawów i brzucha a stan zapalny jelit - odpowiada lek. Małgorzata Horbaczewska
- Stan zapalny jelita grubego - odpowiada lek. Magdalena Pikul
- Stan zapalny z metaplazją jelitową - co to takiego? - odpowiada lek. Tomasz Stawski
- Alergia na histaminę a przewlekły stan zapalny jelita grubego - odpowiada lek. Paweł Baljon
- Wrzodziejące zapalenie jelita grubego - odpowiada dr n. med. Wojciech Kawiorski
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.