Saponiny – działanie, właściwości i skutki uboczne

Saponiny to związki wytwarzane przez rośliny oraz przez niektóre organizmy morskie, należące do glikozydów, to jest substancji, będącymi pochodnymi cukrów. Z chemicznego punktu widzenia, saponiny zbudowane są z dwóch części. W swojej strukturze zawierają część aglikonu – sapogeniny (sapogenol) i glikonu – sacharydu (cukru).

Nazwa „saponiny” wywodzi się z łaciny, gdzie sapo oznacza mydło, co jest związane z ich właściwościami do tworzenia piany w kontakcie z wodą. Termin ten doskonale tłumaczy istotę substancji, które wykazują zdolność obniżania napięcia powierzchniowego roztworów wodnych. Pieni się w wodzie jak mydło.

Rodzaje saponin

Saponiny tworzą bardzo niejednorodna grupę. Jedna z najczęstszych klasyfikacji zakłada podział substancji pod względem rodzaju i liczby pierścieni wchodzących w skład glikonu (część cukrowa). W ten sposób dzieli się je na dwie grupy: saponiny triterpenowe oraz saponiny steroidowe.

Do saponin o charakterze sterodiowym zalicza się smilageninę, sarsasapogeninę, hekogeninę, tigogeninę oraz diosgenina, które znalazły zastosowanie w produkcji leków steroidowych oraz hormonów (progesteronu oraz pochodnych kortyzonu)..

Naturalne saponiny można znaleźć w ponad 500 gatunkach roślin. Występują najczęściej w skórce łodyg i owoców oraz w korzeniach. Substancje są obecne w takich roślinach jak mydlnica lekarska, lukrecja gładka, kasztanowiec zwyczajny, nagietek lekarski, naparstnica, bluszcz pospolity, żeń-szeń, pierwiosnek lekarski, winorośl, oliwki, soja, komosa ryżowa, jukka, aloes, krzyżownica wirgińska, ostrokrzew paragwajski czy gwiazdnica pospolita.

Saponiny znajdują się w ziołach, kawie, herbacie, chałwie oraz warzywach: szpinaku szparagach, burakach, także w owsie.

Mogą również znajdować się w żywności pochodzenia zwierzęcego, ponieważ są składnikiem pasz dla zwierząt. Przenikają do mięsa czy mleka. Nie są szkodliwe, ponieważ obróbka termiczna, której są poddawane, częściowo unieszkodliwia saponiny.

Saponiny mają słodki i gorzki smak oraz wspomniane właściwości pieniące i emulgujące. Cechuje je także działanie lecznicze:

• moczopędne,
• wykrztuśne, wzmagające wydzielanie śluzu,
• przeciwdrobnoustrojowe i owadobójcze,
• przeciwzapalne,
• przeciwbakteryjne, pierwotniakobójcze, przeciwgrzybicze i przeciwwirusowe,
• pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, żółci i soku jelitowego. Ponadto saponiny nasilają trawienie tłuszczów, wzmagają procesy wchłaniania składników pokarmowych z jelit do krwi, być może obniżają poziom „złego" cholesterolu.

Saponiny roślinne, ze względu na swoje właściwości, znalazły zastosowanie w przemyśle spożywczym (wyrobach cukierniczych, napojach), kosmetycznym i farmaceutycznym.

Jak wspomniano, stanowią naturalne źródło substratów do syntezy leków steroidowych oraz hormonów, a i ze względu na swoje działanie wykrztuśne są częstym składnikiem preparatów pobudzających odruch kaszlu i odkrztuszanie wydzieliny.

Saponiny stanowią składnik wielu kosmetyków: żeli pod prysznic i do kąpieli, mydeł, toników, płynów do mycia twarzy i preparatów do demakijażu, kremów do twarzy i balsamów do ciała. Jak działają? Przede wszystkim:

• nadają cerze promienny, zdrowy wygląd,
• zmniejszają rozszerzone pory,
• rozjaśniają skórę,
• pomagają pozbyć się zaskórników,
• poprawiają ukrwienie skóry,
• dotleniają skórę,
• zmiękczają i nabłyszczają włosy,

Saponiny sprawdzają się w pielęgnacji skóry problematycznej, zmagającej się z trądzikiem, AZS (atopowe zapalenie skóry) czy łuszczycą. Zawierają je także kosmetyki anty-aging, które wykorzystują ich działanie antyoksydacyjne. Opiera się ono na niszczeniu lub niwelowaniu wolnych rodników, nadmiar których przyczynia się do przedwczesnego starzenia komórek.

Saponiny obecne w lekach są bezpieczne. Niestety stosując je należy zachować ostrożność, ponieważ mogą przynosić nie tylko korzyści, ale i wywoływać skutki uboczne. Duże dawki, podane doustnie, mają działanie wymiotne.

Trujące saponiny mogą uszkodzić mięsień sercowy i układ oddechowy, a i prowadzić do porażenia mózgu oraz rdzenia mózgowego.

Niebezpieczna jest także hemoliza czerwonych krwinek, w wyniku której wadliwe krwinki przepuszczają hemoglobinę do osocza naszej krwi. To może skutkować anemią, a i uszkodzenia szpiku kostnego. Za toksyczną dawkę uważa się 50 mg na kilogram masy ciała.