Suplementy diety na odchudzanie – mit w walce z otyłością

Liczba osób z nadmierną masą ciała wciąż rośnie, a walka z otyłością stała się jednym z największych wyzwań w obszarze zdrowia publicznego. Utrzymanie prawidłowej masy ciała, oparte na teoretycznie prostej zasadzie bilansu pomiędzy pobraniem i wydatkowaniem energii, w praktyce jest niezwykle trudne i na pewno nie jest możliwe bez konsekwentnych zmian stylu życia. Tymczasem, jako łatwa alternatywa dla tradycyjnych metod odchudzania powszechnie reklamowane są suplementy diety. Jedno z badań polskich wykazało, że suplementy na odchudzanie są też najczęściej poszukiwanymi preparatami w internecie, a na drugim miejscu są suplementy na budowę masy mięśniowej. W USA, pomimo ogromnego już rynku preparatów wspomagających odchudzanie szacuje się, że do 2030 r. wzrośnie on jeszcze trzykrotnie, a chęć spadku masy ciała jest tam jednym z głównych powodów sięgania po suplementy diety. Ponad 30% badanych Amerykanów uważa je za niezbędne w procesie odchudzania, a w Polsce w regionie śląskim niemal 70% ankietowanych zadeklarowało przyjmowanie suplementów na spadek masy ciała w ciągu ostatnich 3 miesięcy.

Suplementy na odchudzanie to najczęściej preparaty wieloskładnikowe. Szacuje się, że przeciętny preparat zawiera około 10 składników, spośród ponad 4000 pojedynczych substancji wykorzystywanych do ich produkcji. Do najpopularniejszych z nich należą chitosan, chrom, kofeina, karnityna, ekstrakt z zielonej herbaty, gorzka pomarańcza (Citrus aurantium) i tamaryndowiec malabarski (Garcinia cambogia). Przedstawiany przez producentów mechanizm działania takich preparatów - w zależności od ich składu - ma polegać na hamowaniu apetytu, zmniejszaniu wchłaniania tłuszczów i węglowodanów, wzroście podstawowej przemiany materii, bądź spalaniu tłuszczu. W świetle reklamy, działanie takich suplementów jest naukowo udowodnione, skuteczne, a nawet stanowiące przełom w walce z otyłością.

A jakie są wyniki badań naukowych?

Opublikowana w 2023 r. meta-analiza 111 badań klinicznych z randomizacją (czyli badań, w których jedna grupa osób przyjmuje testowane suplementy a druga grupa placebo) wykazała, że zażywanie większości preparatów nie miało żadnego efektu, albo jedynie znikomy [5]. Dla przykładu, w przypadku chitosanu spadek masy ciała był o 1,7 kg wyższy w porównaniu do placebo, a w przypadku zielonej herbaty wyższy o 1,2 kg. Lepszy efekt wykazano przy stosowaniu babki płesznik (Plantago psyllium) - średnio 3,7 kg wyższy w stosunku do placebo, ale różnica ta zanikała przy stosowaniu dłuższym niż 12 tygodni, a stopnień zaufania do badań oceniono na umiarkowany. Autorzy podkreślają zatem, że wyniki analizowanych przez nich badań nie popierają stosowania suplementów, jako metody przeciwdziałania otyłości. Jeszcze mniejszy spadek masy ciała przy stosowaniu chitosanu (zaledwie 0,6 kg) podają autorzy innej analizy badań, a w odniesieniu do ekstraktu zielonej herbaty wyraźnie stwierdzają, że nie ma dowodów na korzystny wpływ tego składnika w kontroli masy ciała. Takie same spostrzeżenia dotyczą gorzkiej pomarańczy, której przyjmowanie nie powoduje istotnego statystycznie spadku masy ciała w porównaniu do placebo oraz chromu, w przypadku którego ubytek masy ciała wynosił tylko 0,7 kg, ale podobnie jak dla babki płesznik dotyczył tylko krótkiego okresu stosowania. Sprzeczne wyniki badań dotyczą kofeiny, a w tym przypadku dodatkowym problemem badań nad jej efektem odchudzającym jest standaryzacja spożycia tego składnika. Kofeina, poza dawką stosowaną w badaniach może być bowiem spożywana przez uczestników ze zwyczajowymi produktami w diecie, co utrudnia ustalenie efektów zaplanowanej interwencji. Ograniczenia metodyczne badań, takie jak małe grupy osób badanych, czy krótki okres obserwacji podkreśla się także w przypadku wielu innych potencjalnych składników odchudzających.

Wobec publikowanych danych żaden pojedynczy składnik suplementów diety ani ich mieszanina nie są przez środowisko naukowe uznawane za przynoszące istotne klinicznie efekty odchudzające. Dla przykładu, stanowisko American Diabetes Association w dokumencie „Obesity and weight management for the prevention and treatment of type 2 diabetes” odradza stosowanie suplementów w nadziei na spadek masy ciała. Co więcej, przyjmowanie takich preparatów jest nie tylko nieskuteczne, ale wręcz ryzykowne, co stanowi poważne wyzwanie w kontekście ogólnego zaufania do suplementów diety. W badaniu polskim ponad 43% ankietowanych pracowników ochrony zdrowia stwierdziło, że suplementy są tak samo bezpieczne jak leki [8], a w Stanach Zjednoczonych większość ankietowanych uważa branżę suplementów za godną zaufania i aż 85% jest pewnych ich bezpieczeństwa i jakości [2]. Powszechne jest też mylne przekonanie, że suplementy diety przed wprowadzeniem na rynek są zatwierdzane przez organy państwowe.

Bezpieczeństwo suplementów diety

W świetle ostatniego badania w USA spośród 30 analizowanych laboratoryjnie suplementów na odchudzanie, siedem z nich (23%) zawierało składniki, które nie były wymienione na etykiecie, a aż 24 produkty (80%) nie zawierało wszystkich składników podanych na opakowaniu [2]. W drugim badaniu amerykańskim suplementy na odchudzanie, w których wykryto co najmniej jeden niedozwolony składnik stanowiły ponad 40% wszystkich zafałszowanych suplementów [10]. Najczęściej stwierdzano obecność sibutraminy, czyli substancji leczniczej hamującej apetyt, która w 2010 r. została wycofana z obrotu ze względu na ryzyko sercowo-naczyniowe. We Włoszech była ona jednym z podstawowych składników w zafałszowanych suplementach na spadek masy ciała, pobranych do badań analitycznych z nielegalnego rynku [13], a w Polsce była jedyną substancją czynną, stwierdzoną w preparacie na odchudzanie importowanym z Chin [14]. Poza tym, w suplementach diety wykrywa się wiele innych niebezpiecznych związków, w tym analogi leków, które nie zostały przebadane pod kątem toksykologicznym, a nawet amfetaminę i jej pochodne. Niejednokrotnie wycofuje się ze sprzedaży nie tylko preparaty zawierające składniki syntetyczne, ale i naturalne. Przykładem mogą być suplementy na odchudzanie, zawierające wysokie dawki ekstraktów i alkaloidów pochodzenia roślinnego, wycofane w Hiszpanii, Francji i Holandii z powodu uszkodzeń wątroby i zatrzymania krążenia [19, 20]. W Stanach Zjednoczonych, gdzie popularność suplementów na spadek masy ciała jest ogromna niektórzy eksperci postulują nawet za objęciem ich akcyzą, podobnie jak ma to miejsce w przypadku tytoniu czy napojów słodzonych. Miałby to być element strategii ochrony zdrowia, polegający na zmniejszeniu ich popularności, w odpowiedzi na nieuczciwe praktyki producentów, którzy m.in. fałszują skład suplementów substancjami niebezpiecznymi.

Podsumowanie

Walka z otyłością sprzyja oferowaniu na rynku wielu pseudomedycznych rozwiązań. Suplementy diety na odchudzanie są potężnym segmentem preparatów, a ich nieuczciwa reklama ma wywołać przekonanie o gwarantowanej skuteczności. Jest to sprzeczne z wynikami badań naukowych, które nie potwierdzają istotnego klinicznie spadku masy ciała i redukcji tkanki tłuszczowej. Coraz więcej danych ujawnia wykorzystywanie do produkcji suplementów diety nielegalnych związków chemicznych. Z uwagi na to, preparaty takie nie są zalecanym przez ekspertów sposobem na odchudzanie, a w nawiązaniu do ich mało rzetelnej reklamy mówiąc językiem potocznym są „przereklamowane”.

Autor: Dr hab. Regina Wierzejska, prof. Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH – Państwowego Instytutu Badawczego.

Źródła

1. Wróbel-Harmas M., Krysińska M., Postupolski J. i wsp.: Food supplement-related risks in the light of internet and RASFF data. Przegl. Epidemiol., 2014, 68: 613–619.
2. Crawford C., Avula B., Lindsey A.T. et. al.: Label accuracy of weight loss dietary supplements marketed online with military discounts. JAMA Netw Open, 2024, 7(5):e249131.
3. Lubowiecki-Vikuk A., Król-Zielińska M., Kantanista A.: Consumption of dietary supplements to support weight reduction in adults according to sociodemographic background, body mass index, waist-hip ratio, body fat and physical activity. J. Health Popul. Nutr., 2019, 38(1):31.
4. Wierzejska R.E.: Dietary supplements -for whom? The current state of knowledge about the health effects of selected supplement use. Int. J. Environ. Res. Public Health 2021, 18, 8897.
5. Shahinfar H., Jayedi A., Torabynasab K. et al. Comparative effects of nutraceuticals on body weight in adults with overweight or obesity: A systematic review and network meta-analysis of 111 randomized clinical trials. Pharmacol. Res., 2023, 196:106944.
6. Rivas García F. García Sierra J.A., Valverde-Merino M.I. et al.: Dietary supplements for weight loss and drug interactions. Pharmaceuticals (Basel), 2024, 17(12):1658.
7. van Baak M.A., Mariman E.C.: Dietary strategies for weight loss maintenance. Nutrients, 2019, 11(8):1916.
8. Koncz D., Tóth B., Bahar M.A. et al.: The Safety and efficacy of Citrus aurantium (Bitter Orange) extracts and p-synephrine: A systematic review and meta-analysis. Nutrients, 2022, 14(19):4019.
9. Tucker J., Fischer T., Upjohn L. et al.: Unapproved pharmaceutical ingredients included in dietary supplements associated with US Food and Drug Administration warnings. JAMA Netw Open. 2018, 1(6):e183337.
10. Tsang C., Taghizadeh M., Aghabagheri E. et al.: A meta-analysis of the effect of chromium supplementation on anthropometric indices of subjects with overweight or obesity. Clin Obes., 2019, 9(4):e12313.
11. Antonio J., Newmireb D., Stout J. et al.: Common questions and misconceptions about caffeine supplementation: what does the scientific evidence really show? J. Int. Soc. Sports Nutr., 2024, 21, 1: 2323919
12. Gaudiano M.C., Manna L., Bartolomei M. et al.: Health risks related to illegal and on-line sale of drugs and food supplements: Results of a survey on marketed products in Italy from 2011 to 2013. Ann. Ist. Super Sanita, 2016, 52, 128–132
13. Wiergowski M., Galer-Tatarowicz K., Nowak-Banasik L. i wsp.: Hazard for human health and life by unintentional u se of synthetic sibutramine, which was sold as Chinese herbal product “meizitanc”. Prz. Lek., 2007, 64, 268–272.
14. Heymsfield S.: Dietary supplements for weight loss. Gastroenterology Clin. North America, 2023, 52(2):457-467.
15. Wharton S., Bonder R., Jeffery A. et al.: The safety and effectiveness of commonly-marketed natural supplements for weight loss in populations with obesity: A critical review of the literature from 2006 to 2016. Crit. Rev. Food Sci. Nutr., 2020, 60(10):1614-1630.
16. Batsis J.A., Apolzan J.W., Bagley P.J. et al.: A systematic review of dietary supplements and alternative therapies for weight loss. Obesity (Silver Spring), 2021, 29(7):1102-1113.
17. Okoya F.T., Santoso M., Raffoul A. et al.: Weak regulations threaten the safety of consumers from harmful weight-loss supplements globally: results from a pilot global policy scan. Public Health Nutr., 2023, 26(9):1917-1924.
18. Ansari R.M., Omar N.S.: Weight loss supplements: boon or bane? Malays. J. Med. Sci., 2017, (3):1-4.
19. Končić M.Z.: Getting more than you paid for: unauthorized “natural” substances in herbal food supplements on EU market. Planta Med., 2018, 84, 394–406.
20. American Diabetes Association. Standards of care in diabetes – 2024. Standards of Care, 2024, 47(supplement_1), 145–157.
21. Velasquez K., Ivie A., Fegely S.R. et al.: Dietary supplements for weight loss: legal basis for excise tax and other government action to protect consumers from a public health menace. Am. J. Law Med., 2022, 48(1):38-53.