Układ pokarmowy - budowa, funkcje, choroby, badania
Układ pokarmowy to niezwykle rozbudowany element każdego organizmu. Jego budowa nie jest skomplikowana, ale rola, jaką spełnia, jest na wagę złota. Układ pokarmowy odpowiada za odżywianie i utrzymanie prawidłowych funkcji metabolicznych. To właśnie tutaj ma miejsce przyjmowanie, trawienie i wchłanianie wszystkich składników odżywczych, które wraz z pokarmem docierają do organizmu. Narażony jest jednak na działanie wielu drobnoustrojów i rozwój chorób.
- 1. Jaka jest budowa układu pokarmowego?
- 2. Jakie funkcje pełni układ pokarmowy?
- 2.1. Jaka jest rola jamy ustnej i gardła?
- 2.2. Funkcje przełyku
- 2.3. Rola żołądka w układzie pokarmowym
- 2.4. Znaczenie jelit w układzie pokarmowym
- 2.5. Funkcje gruczołów układu pokarmowego: wątroby, ślinianek i trzustki
- 3. Jakie są najczęstsze choroby układu pokarmowego?
- 3.1. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
- 3.2. Choroby wątroby
- 3.3. Choroby trzustki
- 3.4. Choroby żołądka
- 4. Jak zapobiegać powstawaniu chorób układu pokarmowego?
- 4.1. Jakie badania profilaktyczne należy wykonywać?
1. Jaka jest budowa układu pokarmowego?
Układ pokarmowy jest złożony i składa się z wielu elementów. W jego skład wchodzą kolejno:
- jama ustna
- gardło
- przełyk
- żołądek
- jelito cienkie
- jelito grube (składające się z jelita ślepego, okrężnicy i odbytnicy)
- odbyt
Dodatkowo w układzie pokarmowym znajdują się także gruczoły: wątroba, trzustka i ślinianki.
2. Jakie funkcje pełni układ pokarmowy?
Główną rolą jaką spełnia układ pokarmowy jest pobieranie pokarmów i wody, następnie trawienie i wchłanianie. Przyswajanie odpowiednich dla organizmu składników odżywczych wspomaga prawidłowy rozwój i funkcjonowanie.
Układ pokarmowy człowieka zawiera przewód pokarmowy i gruczoły pokarmowe. Początkiem systemu jest jama ustna, w której dochodzi do mechanicznej obróbki pokarmu w celu przygotowania go do dalszego trawienia.
Rozdrobnienie, miażdżenie i mieszanie ze śliną pokarmu wspierane jest przez enzym trawienny. Funkcja przełyku polega na przetransportowaniu pokarmu z gardła do żołądka, w którym będzie on trawiony.
W układzie pokarmowym człowieka żołądek pełni priorytetową rolę. Dzięki posiadaniu dwóch ujść uniemożliwia on cofanie się zawartości znajdującej się w żołądku do przełyku. Zatrzymywanie pokarmu poprzez ten mechanizm pozwala przygotować go do dalszego trawienia.
Zobacz także:
2.1. Jaka jest rola jamy ustnej i gardła?
Jama ustna rozpoczyna cały układ pokarmowy, składa się z warg, podniebienia, uzębienia i języka. Odpowiada za rozdrobnienie przyjętego pokarmu.
Służą do tego zęby - siekacze, trzonowce i przedtrzonowce. Każdy z nich spełnia inną funkcję, jedna grupa miażdży pokarm, inna go rozrywa na mniejsze kawałki. Język pokryty jest natomiast błoną śluzową.
Tam znajdują się kubki smakowe. W jamie ustnej produkowana jest także ślina, która ułatwia transport pokarmu wgłąb całego układu. Zmiękcza go też, aby ostre kawałki nie podrażniały ścian przełyku.
Zanim pokarm przedostanie się do przełyku, musi przejść przez gardło. Składa się z mięśni poprzednie prążkowanych, które pokryte są tkanką łączną i błoną śluzową. Gardło łączy układ pokarmowy i oddechowy.
Dlatego bardzo łatwo o przypadkowe zakrztuszenie się treścią pokarmową, która wpada do złego otworu. Podczas przełykania chrząstka zwana nagłośnią powinna się zamknąć tak, aby uniemożliwić przedostanie się pokarmu do dróg oddechowych.
2.2. Funkcje przełyku
Kiedy pokarm przedostaje się z gardła do przełyku ma bardzo krótką i prostą drogę do żołądka. Przełyk osiąga długość około 30 centymetrów i jest swego rodzaju rurą złożoną z mięśni i błon śluzowych.
Sam w sobie nie ma żadnej funkcji, nie wspiera trawienia, ani nie ułatwia wchłaniania substancji odżywczych. Jego zadaniem jest jedynie transport pokarmu z jamy ustnej do żołądka.
2.3. Rola żołądka w układzie pokarmowym
Żołądek swoim kształtem przypomina niewielki rozciągliwy worek. Od środka pokryty jest błoną śluzową, która wytwarza mnóstwo enzymów trawiennych.
Wytwarzają one soki żołądkowe, zawierające kwas solny, wodę i enzymy, a także sole mineralne. Ich zadaniem jest przetwarzanie i trawienie wszystkiego, co zjedliśmy.
Soki żołądkowe sprawiają, że cały pokarm, który zjedliśmy, zamienia się w papkę, która z łatwością może wędrować w głąb układu pokarmowego. W takiej formie pozostaje w żołądku przez kilka godzin.
Ściany żołądka non stop pracują - kurczą się i rozkurczają, aby ułatwić treści pokarmowej przedostanie się dalej, w stronę jelit.
2.4. Znaczenie jelit w układzie pokarmowym
Prosto z żołądka treść pokarmowa przedostaje się do jelita cienkiego. Jest to najdłuższa część całego układu pokarmowego, może osiągać nawet 5 metrów długości.
Średnica jelita cienkiego wynosi około 5 cm. Jelito jest tak naprawdę początkową fazą właściwego trawienia. To tutaj pokarm rozkłada się na części pierwsze, a wszystkie wartości odżywcze (witaminy, minerały) przedostają się przez ściany jelita cienkiego do krwiobiegu.
Jelito cienkie składa się z kilku części. Pierwszym elementem jest dwunastnica. Wspiera rozkładanie się pokarmu dzięki obecności soków trzustkowych i żółci wątrobowej.
Następnie treść pokarmowa przechodzi do pierwszej części jelita - czczego, a stamtąd do jelita krętego, które kończy się zastawką krętniczo-kątniczą. Ściany jelit wyłożone są kosmkami. Dzięki nim składniki odżywcze wchłaniają się znacznie lepiej.
Przechodząc przez zastawkę pokarm trafia do jelita grubego. W zasadzie przedostają się do niego jedynie resztki, które nie zostały wchłonięte do organizmu. W jelicie grubym formowane są one w kał, który następnie wydalamy.
Z jelita grubego wchłania się także woda, niektóre aminokwasy i witamina B12. Tam namnażają się także drobnoustroje.
Jelito grube dzieli się na:
- jelito ślepe, do którego trafiają resztki z jelita cienkiego,
- okrężnicę,
- odbytnicę zakończoną odbytem,
Praca układu pokarmowego kończy się w momencie wydalenia pokarmu przez odbyt.
2.5. Funkcje gruczołów układu pokarmowego: wątroby, ślinianek i trzustki
W skład układu pokarmowego człowieka wchodzą również trzy gruczoły: ślinianki, trzustka i wątroba. Gruczoły pełnią wiele ważnych funkcji w organizmie. Wspierają cały proces i usprawniają go. Ślinianki odpowiedzialne są za produkcję śliny, która wydziela się podczas jedzenia i sprawia, że pokarm staje się miękki i łatwiej przechodzi przez przełyk.
Zawierają także amylazę ślinową - enzym, który rozpoczyna rozkład węglowodanów, ślina posiada także właściwości bakteriobójcze. Trzustka, znajdująca się za żołądkiem, odpowiada za wytwarzanie enzymów trawiących białko i kolagen.
W trzustce produkowana jest także insulina, która odpowiada za rozkład i transport glukozy. Wątroba natomiast jest największym gruczołem ludzkiego organizmu. Znajduje się pod żebrami i aktywnie wspiera procesy trawienne.
Odpowiada przede wszystkim za produkcję żółci, która trawi tłuszcze. Pomaga też zamienić glukozę na glikogen i magazynuje nadmiar energii. Aminokwasy natomiast zamienia w kwasy tłuszczowe i mocznik. W wątrobie gromadzone są także niektóre witaminy i metabolizowany jest alkohol.
Zobacz też:
3. Jakie są najczęstsze choroby układu pokarmowego?
Układ pokarmowy narażony jest na wiele chorób, które mogą rozwijać się na każdym jego etapie. Począwszy od jamy ustnej, gardła i przełyku, mogą to być takie problemy zdrowotne jak próchnica zębów, opryszczki, zapalenie dziąseł czy liszaje na języku.
Wszystko to ma związek z nieprawidłową pracą układu pokarmowego. W przełyku mogą rozwijać się żylaki i wrzody, a także choroby nowotworowe. Przełyk często dotknięty jest problemem dysfagii, czyli zaburzeń połykania.
Każdy z odcinków przewodu pokarmowego niesie ze sobą współwystępowanie różnych chorób. Wyróżnia się następujące choroby jamy ustnej: nowotwory łagodne, zapalenie przyzębia, zapalenie dziąseł, opryszczkę, próchnicę, grzybicę, liszaje czy nadżerki.
Często występującymi chorobami ślinianek są: zapalenie i obrzęk ślinianek, rak ślinianek i gruczolak wielopostaciowy. Choroby przełyku, to np. refluks, dysfagia, achalazja, przełyk Barretta, WZW, marskość wątroby, ostra niewydolność wątroby, nowotwory, autoimmunologiczne zapalenie wątroby.
Zarówno przełyk, jak i żołądek, narażone są na rozwój bakterii helicobacter pylori, a co za tym idzie - także pojawienie się wrzodów, refluksu, nadżerek i zgagi. Żołądek często zmaga się z nadmierną produkcją kwasów żołądkowych.
Jelita zwykle cierpią na nadmierną drażliwość - tzw. IBS. Mogą być także narażone na choroby nowotworowe, chorobę Leśniowskiego-Crohna i choroby pasożytnicze. Jelito grube dodatkowo może zmagać się z chorobą hemoroidalną, uchyłkami i stanami zapalnymi.
Także ślinianki, trzustka i wątroba nie są wolne od problemów zdrowotnych. Organizm narażony jest na zakażenie wirusem HCV, marskość wątroby, zapalenie trzustki, insulinomię, a także rak ślinianek.
3.1. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy
Choroba wrzodowa charakteryzuje się obecnością wrzodów trawiennych, czyli ubytków w błonie śluzowej. Jest jedną z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego, występuje u około 5-10% ludzi dorosłych.
Przyczyny schorzenia to:
- zakażenie Helicobacter pylori,
- leki przeciwzapalne,
- palenie papierosów,
- nadczynność przytarczyc,
- zespół rakowiaka.
Chorobę diagnozuje się na podstawie gastroskopii. Dzięki temu badaniu, polegającemu na zaglądaniu do wnętrza układu pokarmowego za pomocą specjalnego przyrządu z włóknami światłowodowymi, można pobrać próbki tkanek i wykluczyć obecność nowotworu, a także potwierdzić zakażenie wirusem Helicobacter pylori.
Choroba wrzodowa najczęściej objawia się charakterystycznym bólem zlokalizowanym w nadbrzuszu. Zazwyczaj ten ból pojawia się około 1-3 godzin po posiłku i można złagodzić go lub całkowicie wyeliminować poprzez zażycie leków zobojętniających kwas solny.
Bóle, które pojawiają się w nocy lub nad ranem, a przede wszystkim na czczo, oznaczają wrzody dwunastnicy. Dolegliwości mają charakter nawracający i pojawiają się co kilka miesięcy.
Dodatkowe symptomy stanowią zgaga i kwaśne lub gorzkie odbijanie się treści żołądkowej. W terapii główną rolę odgrywa leczenie zakażenia Helicobacter pylori oraz stosowanie blokerów pompy protonowej i H2-blokerów.
Zachowanie, które wspomaga leczenie, powinno opierać się na wprowadzeniu zdrowej diety, zaprzestaniu palenia papierosów i unikaniu niektórych leków wrzodotwórczych. Niektórzy chorzy muszą zostać poddani operacji na wrzody.
W terapii główną rolę odgrywa leczenie zakażenia Helicobacter pylori oraz stosowanie blokerów pompy protonowej i H2-blokerów. Zachowanie, które wspomaga leczenie, powinno opierać się na wprowadzeniu zdrowej diety, zaprzestaniu palenia papierosów i unikaniu niektórych leków wrzodotwórczych. Niektórzy chorzy muszą zostać poddani operacji na wrzody.
3.2. Choroby wątroby
Do chorób wątroby i trzustki można zaliczyć między innymi wirusowe zapalenie wątroby, marskość wątroby, zapalenie trzustki oraz raka trzustki. Wirusowe zapalenie wątroby (w skrócie WZW), inaczej zwane żółtaczką, jest wywoływane przez kilka rodzajów wirusa.
Wirusy te oznacza się literami alfabetu A, B, C itd. Najczęściej występuje zakażenie spowodowane wirusem typu B i typu C. Przebieg choroby może być zupełnie bezobjawowy – pacjent dowiaduje się o chorobie gastrologicznej przypadkiem w czasie badań przesiewowych.
Jednak w części przypadków zapalenie przechodzi w postać przewlekłą, doprowadzając aż do marskości narządu. Wirusowe zapalenie wątroby rozpoznaje się na podstawie badań laboratoryjnych.
Wirusowe zapalenie wątroby rozpoznaje się na podstawie badań laboratoryjnych. Niestety nie ma takich leków przeciwwirusowych, które pozwoliłyby na zwalczenie infekcji. Leczenie choroby jest objawowe i opiera się na zastosowaniu odpowiedniej diety oraz odpoczywaniu i leżeniu w łóżku.
Niestety nie ma takich leków przeciwwirusowych, które pozwoliłyby na zwalczenie infekcji. Leczenie choroby jest objawowe i opiera się na zastosowaniu odpowiedniej diety oraz odpoczywaniu i leżeniu w łóżku.
Rekomendowane przez naszych ekspertów
Marskość wątroby to stan chorobowy, w którym prawidłowa tkanka wątroby zostaje zastąpiona tkanką łączną, co w konsekwencji prowadzi do stopniowego pogorszenia czynności i niewydolności tego narządu.
Przebudowa miąższu wątroby prowadzi do zmian w przepływie krwi w obrębie narządów jamy brzusznej. Rozwija się tak zwane nadciśnienie wrotne, które rzutuje na poszerzenie naczyń żylnych w przełyku oraz żołądku.
W Polsce marskość wątroby najczęściej wywołana jest przez wirusowe zapalenie wątroby typu B i C oraz nadużywanie alkoholu. Pozostałe przyczyny, które mogą spowodować marskość wątroby, to: autoimmunologiczne zapalenie wątroby i genetycznie uwarunkowane choroby przemiany materii - hemochromatoza oraz choroba Wilsona.
3.3. Choroby trzustki
Ostre zapalenie trzustki jest bardzo poważną chorobą układu pokarmowego. Przewlekłe zapalenie trzustki związane jest najczęściej z uzależnieniem od alkoholu. Choroba może toczyć się podstępnie, nie sprawiając żadnych dolegliwości.
Typowe są jednak tymczasowe zaostrzenia przypominające ból w nadbrzuszu, promieniujący w lewą stronę i okolice klatki piersiowej. Bóle nasilają się po spożyciu posiłku, występują nudności, czasami biegunka.
W ciężkim przebiegu choroby chory może doświadczyć wstrząsu, który objawia się nagłym spadkiem ciśnienia. Leczenie jest prowadzone poprzez hospitalizację chorego, podczas której pozostaje on na ścisłej diecie.
Rak trzustki występuje częściej u mężczyzn i pojawia się zwykle po 60. roku życiu. Powszechnie wiadomo, że chorobie sprzyjają palenie papierosów i picie w dużej ilości kawy.
Jego objawy przypominają przewlekłe zapalenie trzustki: pojawiają się bóle w nadbrzuszu, utrata apetytu, spadek masy ciała. Z czasem mogą pojawić się żółtaczka i cukrzyca. Rak trzustki jest bardzo podstępną chorobą. Jeśli rak jest mało zaawansowany, to częściowe wycięcie narządu może uratować do 30% chorych.
3.4. Choroby żołądka
Choroba refluksowa charakteryzuje się cofaniem treści żołądkowej do przełyku. Wpływa to na uszkodzenie i zapalenie błony śluzowej oraz pojawienie się zgagi. Główną przyczynę refluksu stanowi dysfunkcja mięśniowego zwieracza dolnego przełyku.
Zwieracz w warunkach prawidłowych nie pozwala na przejście kwaśnej treści pokarmowej w kierunku jamy. Choroba refluksowa jest uważana za dolegliwość cywilizacyjną i do jej przyczyn zalicza się m.in.: otyłość, ciążę, wiek i styl życia.
W refluksie niezmiernie ważne jest unikanie używek, czekolady, smażonych i tłustych potraw. Ważne jest powstrzymywanie się od jedzenia przynajmniej dwie godziny przed snem oraz używanie podwójnej poduszki.
Rak żołądka jest bardzo niebezpieczną chorobą. Uważa się, że występowaniu raka żołądka sprzyja spożywanie solonych i wędzonych pokarmów zawierających azotany.
Początkowo chory nie odczuwa objawów bólu lub są one bardzo nietypowe i przebiegają pod postacią ucisku w nadbrzuszu. Następnie pojawić się mogą: ogólny brak apetytu, chudnięcie oraz powiększenie węzłów chłonnych, a wreszcie ciągły ból.
Choroby układu pokarmowego mogą występować u niemowląt, dzieci w wieku szkolnym i oczywiście dorosłych. Najważniejsze objawy chorobowe to między innymi:
- bóle w jamie brzusznej,
- nudności,
- wymioty,
- odbijanie,
- zgaga,
- zaburzenia w oddawaniu stolca,
- krwotoki wewnętrzne,
- żółtaczka,
- stany gorączkowe.
Do dolegliwości układu pokarmowego należą również: zespół jelita drażliwego oraz kamica pęcherza żółciowego.
4. Jak zapobiegać powstawaniu chorób układu pokarmowego?
Profilaktyka jest bardzo ważna w utrzymaniu przewodu pokarmowego w dobrej kondycji. Należy przede wszystkim dbać o odpowiednią dietę, ruch i picie dużych ilości wody każdego dnia. Warto także regularnie się badać.
4.1. Jakie badania profilaktyczne należy wykonywać?
W ramach profilaktyki warto wykonywać przynajmniej raz w roku takie badania jak USG jamy brzusznej i gastroskopię. Pozwala to wykryć wiele nieprawidłowości układu pokarmowego. Dodatkowo po 45 roku życia warto poddać się badaniu kolonoskopowemu, które pozwala wcześnie wykryć raka jelita grubego.
W przypadku podejrzenia poważnych chorób można przeprowadzić także prześwietlenie RTG, tomografię komputerową i rezonans magnetyczny z kontrastem. Pozwala to na wykrycie nowotworów i ostrych stanów chorobowych.
W badaniu układu pokarmowego sprawdza się także laparoskopia. Jej działanie opiera się na wprowadzeniu do jamy brzusznej rurki z kamerką. Badanie pozwala dokładnie ocenić kondycję wszystkich organów wewnętrznych.
Warto także oczywiście każdego roku wykonywać pełną morfologię, aby wykryć ewentualne nieprawidłowości. Bardzo ważny jest wskaźnik OB, który informuje o obecności stanów zapalnych w organizmie.
Dolegliwości związane z układem pokarmowym to najczęstsze przyczyny zgłoszeń pacjentów do lekarza. Mogą występować w każdym wieku, a znaczna część stanowi symptom tak zwanej niestrawności i nietolerancji pewnych pokarmów.
Jednak część objawów jest sygnałem poważniejszych schorzeń, do których zalicza się: chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, zespół jelita drażliwego oraz nowotwory żołądka.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.