Nadwaga czy otyłość? Poznaj różnice i zadbaj o swoje zdrowie

Czym się różni nadwaga od otyłości?

Zarówno nadwagę, jak i otyłość rozpoznaje się często na podstawie BMI, które wyraża się jako iloraz masy ciała w kilogramach podzielony przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu [1]. O nadwadze mówimy gdy BMI wskazuje: 25 – 29,9 kg/m2, a o chorobie otyłościowej mówimy przy BMI równym lub wiekszym niż 30 kg/m2. Choć klasyfikacja BMI jest prostym narzędziem pozwalającym ustalić wstępny stan, BMI nie odzwierciedla składu ciała ani rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Nie rozróżnia też proporcji masy mięśniowej do tłuszczowej, co potrafi prowadzić do błędnych wniosków w szczególnych przypadkach (np. u osób umięśnionych lub w starszym wieku). Dlatego znacznie lepszą metodą jest ocena składu ciała, która pozwoli ocenić nie tylko ilość, ale też rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, co ma kluczowe znaczenie dla zdrowia. Nieprawidłowo funkcjonująca tkanka tłuszczowa jest przyczyną ogólnoustrojowego stanu zapalnego a ten z kolei przyczynia się do rozwoju powikłań, w tym chorób układu sercowo-naczyniowego oraz nowotworów.

Analizę składu ciała, dokonuje się dzięki metodzie bioimpedancji elektrycznej (BIA). Istotny jest też wskaźnik WHR (waist-to-hip ratio – stosunek obwodu talii do bioder), który oblicza się jako iloraz obwodu talii i bioder (w centymetrach). Otyłość brzuszną rozpoznaje się przy WHR >0,85 u kobiet, i WHR >0,9 u mężczyzn [2].

Nasuwa się pytanie, do czego potrzebne są tak szczegółowe wyliczenia? Otóż ich celem nie jest ocena wyglądu, ale oszacowanie ryzyka zdrowotnego. Proporcje ciała i rozmieszczenie tłuszczu mają ogromny wpływ na długoterminowe zdrowie. Trzeba też pamiętać, że otyłość niejedno ma imię. Wyróżnia się:

• otyłość brzuszną (androidalną) – charakteryzuje się nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha i tułowia, wiąże się z wysokim ryzykiem rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, cukrzycy typu 2 i innych powikłań zdrowotnych [3];
• otyłość pośladkowo-udową (gynoidalną) – charakteryzuje się nadmiarem tkanki tłuszczowej w okolicach bioder i ud, sprzyja rozwojowi niewydolności żylnej kończyn dolnych i zmianom zwyrodnieniowym układu kostno-stawowego [4].

Typ otyłości ma ogromne znaczenie w diagnostyce i kompleksowym leczeniu, ponieważ różne rodzaje rozmieszczenia tłuszczu w organizmie wymagają różnego podejścia. W otyłości brzusznej, tłuszcz trzewny zgromadzony w okolicy talii jest powiązany z insulinoopornością, tolerancją glukozy, zaburzeniami lipidowymi i ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych. Jest bardziej niebezpieczna metabolicznie niż inne typy otyłości [5]. Z kolei nadmiar tłuszczu niezależnie od tego gdzie się on rozkłada powoduje problemy przeciążeniowe (stawowe), zwłaszcza kolan i bioder, ponieważ te obszary muszą utrzymywać większą masę ciała [6].

Nadwaga z powikłaniami – czy to już choroba? Nadmierna masa ciała to nie tylko kwestia estetyczna. To poważny problem, który może prowadzić do wielu problemów ze zdrowiem. Zwiększa ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego, choroby wieńcowej, zawałów serca i udarów mózgu. Jest też głównym czynnikiem ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 [7]. Stany takie jak insulinooporność, hiperlipidemia, czy nawet stłuszczenie wątroby mogą wystąpić już na etapie nadwagi.

U kobiet z nadwagą mogą wystąpić ponadto zaburzenia hormonalne, m.in. nieregularne cykle miesiączkowe czy zespół policystycznych jajników (PCOS) [8]. Większe może być również ryzyko niepłodności [9].

W przypadku nadmiernej masy ciała pierwszym zalecanym postępowaniem jest zmiana stylu życia, polegająca na zwiększeniu aktywności fizycznej i wprowadzeniu zasad zdrowego odżywiania.U osób, które spełniają kryteria, lekarz może zdecydować się włączyć dodatkowo leczenie farmakologiczne, którego celem będzie zapobieganie rozwojowi chorób związanych z nadmierną masą ciała lub łagodzenie ich przebiegu.

Jak leczy się chorobę otyłościową?

W przypadku leczenia otyłości celem terapeutycznym nie jest, jak się powszechnie sądzi, samo zmniejszenie masy ciała. Najistotniejsza jest ochrona przed rozwojem związanych z nadmiarem tkanki tłuszczowej chorób (powikłań otyłości), a kiedy te już wystąpiły – złagodzenie ich przebiegu lub remisja [10].

Plan terapeutyczny jest dobierany indywidualnie i uwzględnia przyczyny rozwoju otyłości, stopień jej zaawansowania, współistnienie związanych z nią chorób oraz stopień zaangażowania chorego w proces leczenia.

Kompleksowe leczenie otyłości opiera się na czterech filarach: zmianie nawyków żywieniowych, wdrożeniu aktywności fizycznej, terapii behawioralnej oraz jeżeli lekarz tak zaleci – farmakoterapii (czyli stosowanie leków) lub w uzasadnionych przypadkach operacji bariatrycznej [11].

Podstawą terapii są aktywność fizyczna i zbilansowana dieta. Plan żywieniowy powinien opierać się na ograniczeniu liczby kalorii o 500-600 kcal w stosunku do dziennego zapotrzebowania (w obliczeniu dziennego zapotrzebowania kalorycznego pomoże dietetyk) [12]. Warto również dążyć do wprowadzenia regularnej aktywności fizycznej, która będzie dla danej osoby przyjemna lub akceptowana i przede wszystkim dostosowana do jej aktualnych możliwości. W doborze ćwiczeń może pomóc fizjoterapeuta lub doświadczony trener personalny. Kolejnym filarem leczenia otyłości jest terapia behawioralna, która ma przyczyniać do trwałej zmiany stylu zycia i lepszego radzenia sobie z wyzwaniami związanymi z otyłością.

Ze względu na to, że otyłość jest chorobą przewlekłą z tendencją do nawrotów, lekarz może zalecić stosowanie farmakoterapii, dostosowanej do indywidualnych potrzeb. Zastosowanie farmakoterapii rozważa się, gdy wskaźnik BMI jest większy lub równy 30 kg/m2 albo u osób ze wskaźnikiem BMI większym lub równym 27 kg/m2, u których obserwuje się już powikłania choroby otyłościowej (co najmniej jedno) [13]. W trakcie rozmowy z pacjentem lekarz postara się dobrać rodzaj farmakoterapii najlepiej odpowiadający potrzebom pacjenta. Farmakoterapia jest jednym z filarów leczenia obok zdrowych nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej.

Pacjentów z otyłością̨ 3. stopnia (BMI ≥40,0 kg/m2) lub z otyłością̨ 2. stopnia (BMI 35,0–39,9 kg/m2) z chorobami towarzyszącymi (np. z cukrzycą typu 2) lekarz może zakwalifikować na operację bariatryczną.

Co zrobić, jeśli podejrzewamy u siebie nadmierną masę ciała?

Kiedy podejrzewasz u siebie nadwagę lub otyłość, w pierwszej kolejności sprawdź swoje BMI, oceń aktualną aktywność fizyczną i spróbuj zaobserwować swoje nawyki żywieniowe (np. co jesz, kiedy, jak często, czy podjadasz między posiłkami, ile pijesz wody). Ale przede wszystkim, zgłoś się do lekarza POZ, który w razie potrzeby może zaproponować Ci szerszą diagnostykę, stwierdzić obecność nadwagi lub otyłości, a także rozpoznać współistniejące problemy zdrowotne, które mogą wynikać z nadmiernej masy ciała. Może również zlecić wykonanie badań, zwłaszcza poziomu glukozy we krwi, profilu lipidowego, badań hormonalnych oraz oceny pracy tarczycy. Otrzymane wyniki pomogą lekarzowi wykluczyć lub potwierdzić czynniki przyczyniające się do otyłości. Warto wiedzieć, że od 2022 r. w POZ realizowana jest opieka koordynowana, która obejmuje współpracę lekarza POZ i lekarzy specjalistów oraz pielęgniarki i dietetyka w czterech ścieżkach: kardiologicznej, diabetologicznej, endokrynologicznej i pulmonologicznej, a od 2023 r. w ścieżce nefrologicznej. Taki system ma na celu poprawę jakości opieki, usprawnienie procesu diagnostyki oraz lepszą kontrolę nad leczeniem [14].

Dobrze jest też poszerzyć swoją wiedzę, np. korzystając z poradników i artykułów edukacyjnych opracowanych w ramach kampanii "Porozmawiajmy szczerze o otyłości", której organizatorem jest Novo Nordisk. Tegoroczna edycja odbywa się pod hasłem „Słuchaj serca. Lecz otyłość”, które ma podwójne znaczenie. Zachęca do wsłuchania się w siebie i swoje potrzeby, a z drugiej edukuje na temat powikłań otyłości, z których najczęstszymi są choroby sercowo-naczyniowe.

Psychologiczny kontekst nadwagi i otyłości

W przypadku leczenia nadwagi i otyłości bardzo ważne jest regularne monitorowanie postępów i utrzymanie motywacji, w czym pomóc może psycholog lub udział w grupach terapeutycznych. Specjalista motywuje do podjęcia działań oraz wprowadzenia zmian. Pomaga w kształtowaniu sposobów radzenia sobie ze stresem, a także rozpoznaje psychospołeczne przyczyny otyłości oraz ewentualnie inne schorzenia psychiczne, np. depresję.

Jest to o tyle istotne, że choroba otyłościowa podlega wielu stereotypom. Osoby nią dotknięte nierzadko doświadczają negatywnego obrazu własnego ciała i obniżonej samooceny, co nasila stres i może prowadzić do rozwoju depresji i zaburzeń lękowych. Stąd tak ważne jest, by korzystać z pomocy psychologicznej, a kiedy z otyłością zmaga się osoba nam bliska – wspierać ją w procesie leczenia i doceniać jej wysiłek. Więcej na ten temat przeczytasz w poradniku "Jak wspierająco mówić o chorobie otyłościowej?"

Materiał powstał w ramach kampanii "Porozmawiajmy szczerze o otyłości", której celem jest podniesienie świadomości na temat choroby otyłościowej. Organizatorem kampanii jest firma Novo Nordisk Pharma sp. z o. o. (PL25PA00035)

Zdjęcia opublikowane w materiale nie przedstawiają wizerunku pacjentów.

Źródła

1. [1] Ibidem, s. 14.
2. [2] Ibidem, s. 15.
3. [3] Rodzaje otyłości – jak je rozpoznać?, dostęp on-line: https://ootylosci.pl/rodzaje-otylosci-jak-je-rozpoznac/ [19.04.2025 r.]
4. [4] A. Orkusz, Otyłość – przyczyny, rodzaje, leczenie, skutki, https://dbc.wroc.pl/Content/102026/Suchodolska_Orkusz_Otylosc_przyczyny_rodzaje_leczenie_skutki_2018.pdf
5. [5] I. Pawluk i in., Nadwaga i otyłość małymi krokami do zdrowia, Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2022, s. 8.
6. [6] Polskie Towarzystwo Leczenia Otyłości, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024, https://ptlo.org.pl/resources/data/forms/aktualnosci/258/ws_ptlo_otylosc_2024_final.pdf
7. [7] M. Bąk Sosnowska i in., Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Medycyna Praktyczna wydanie specjalne 2024, s. 18-28
8. [8] P. Kłósek, S. Grosicki, B. Całyniuk, Dietoterapia w zespole policystycznych jajników – zalecenia praktyczne, Forum Zaburzeń Metabolicznych 2017, tom 8, nr 4, 148–154.
9. [9] Polskie Towarzystwo Leczenia Otyłości, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024.
10. [10] M. Bąk Sosnowska i in., Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Medycyna Praktyczna wydanie specjalne 2024, s. 18-28.
11. [11] Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024. Stanowisko PTLO, s. 46.
12. [12] Leczenie dietetyczne otyłości — wskazówki dla lekarzy praktyków, Lucyna Ostrowska, Zakład Dietetyki i Żywienia Klinicznego Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.
13. [13] Polskie Towarzystwo Leczenia Otyłości, Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024, https://ptlo.org.pl/resources/data/forms/aktualnosci/258/ws_ptlo_otylosc_2024_final.pdf
14. [14] M. Bąk Sosnowska i in., Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2024 – stanowisko Polskiego Towarzystwa Leczenia Otyłości. Medycyna Praktyczna wydanie specjalne 2024, s. 45.