Prozodia mowy – rodzaje, elementy, zaburzenie i ćwiczenia

Prozodia z definicji to brzmieniowe właściwości mowy nakładające się na głoskowy, sylabiczny i wyrazowy ciąg wypowiedzi. Jest niewerbalnym i współistniejącym z mową czynnikiem wpływającym na odbiór komunikatu. Jak można się domyślać jej obecność nadaje językowi znaczenie emocjonalne i odnosi się do znaczenia semantycznego. Pojęcie wywodzi się z greki i dosłownie oznacza pieśń z akompaniamentem, akcent, przyśpiew.

Warunkiem efektywnego komunikowania się jest nie tylko odpowiedni dobór treści, ale i sposób ich przekazywania, zarówno w płaszczyźnie odnoszącej się do dźwięków mowy (segmentalnej), jak i realizowanej przez melodię, akcent i rytm wypowiedzi (suprasegmentalnej). Dużą rolę odgrywa w tym właśnie prozodia, która określa sposób, w jaki przekazujemy komunikat werbalny.

Obecnie wyróżnia się dwa rodzaje prozodii: prozodię emocjonalną, zwaną również afektywną, oraz prozodię lingwistyczną.

Prozodia emocjonalna odzwierciedla uczucia nadawcy komunikatu poprzez intonację wypowiedzi. Jest niezależna od treści. Jest używana w sposób naturalny i intuicyjny. Badania dowodzą, że ekspresja prozodii emocjonalnej jest związana z funkcją prawej półkuli mózgu, czyli półkuli niedominującej dla czynności mowy.

Prozodia lingwistyczna pozostaje w ścisłym związku ze strukturą wypowiedzi i odnosi się do takich elementów jak akcent leksykalny na sylabę w słowie, akcent emfatyczny na słowo w zdaniu oraz intonacja. W dużej mierze opiera się na akcentowaniu odpowiedniej sylaby podczas wypowiedzi czy odpowiednia intonacja pytania bądź stwierdzenia. W przypadku prozodii lingwistycznej istotny może być udział obu półkul mózgowych.

Co interesujące, rozumienie prozodii emocjonalnej rozwija się znacznie wcześniej niż rozumienie prozodii lingwistycznej, co może mieć związek z procesem nabywania mowy.

Elementy prozodyczne to akcent, intonacja i rytm mowy, a także wysokość głosu (ton) oraz iloczas, tempo mowy i pauzy. Są to istotne składowe wypowiedzi, które wpływają na wydźwięk przekazywanej informacji oraz sposób jej zrozumienia przez odbiorcę. Dzięki prozodii rozmówca może interpretować usłyszaną wypowiedź, jej intencje czy emocje.

Akcent ma związek z wyróżnieniem w przebiegu mowy określonego elementu językowego, najczęściej sylaby. Intonacja to zjawisko akustyczne odbierane jako zmiany wysokości głosu.

Rytm mowy powstaje w wyniku powtarzalności sylab akcentowanych, jest warunkowany następstwem akcentów leksykalnych pojawiających się zbliżonych pod względem czasu trwania odcinkach.

Tempo mowy to szybkość wymawiania elementów mowy: głosek, sylab, wyrazów. Ton to prosty dźwięk o ściśle określonej częstotliwości, amplitudzie i fazie. Ma sinusoidalny przebieg. Ton głosu może sugerować, że wypowiedź jest pytaniem, rozkazem, prośbą czy zaprzeczeniem, nawet jeśli nie wynika to z formy gramatycznej. Iloczas to zjawisko prozodyjne, które cechuje się różnicowaniem długości trwania sylab lub głosek.

W kontekście prozodii pojawia się dysprozodia. To zaburzenia prozodii mowy: intonacji, akcentu, rytmu i tempa mowy, także barwy głosu. Całkowitą niemożność percepcji lub ekspresji prozodii określa się jako aprozodię.

Zaburzenia prozodii mowy mogą obejmować tak jedno zjawisko prozodyczne, jak i kilka. Mogą mieć charakter izolowany lub współwystępować z zaburzeniami na innych poziomach organizacji systemu językowego lub.

W czasie badania prozodii mowy zwraca się uwagę na:

• powtarzanie głosek, sylab, wyrazów,
• przeciąganie głosek,
• embolofrazje (pauzy),
• swoiste bloki w wypowiadaniu się,
• melodię wypowiedzi (zmiany w wysokości tonu),
• akcent (wyróżnienie danej sylaby).

Dzieci, które mają trudności z prozodią mowy, potrzebują ćwiczeń. Pomóc może:

• recytacja wierszyków,
• wystukiwanie różnych rytmów,
• wybijanie równego rytmu piosenek,
• wprowadzanie instrumentów,
• tupanie nogą do piosenki,
• wystukiwanie wyrazów, dzieląc je na sylaby,
• wyklaskiwanie rytmu,
• naśladowanie różnych stanów emocjonalnych.