Omdlenie - klasyfikacja, omdlenie odruchowe, kardiogenne i sytuacje, zespół zatoki szyjnej, hipotonia ortostatyczna
Omdlenie (z łac. syncope) to przejściowa utrata przytomności spowodowana zmniejszeniem przepływu krwi przez mózg (aby wywołać utratę przytomności, wystarczy spadek przepływu na 6-8 s lub zmniejszenie ilości tlenu dostarczanego do mózgu o 20%). Omdlenie charakteryzuje się gwałtownym początkiem, ustępuje zwykle samoistnie i szybko, zazwyczaj do 20 s. Wyróżniamy również stan przedomdleniowy, w którym chory czuje, że zaraz dojdzie do utraty przytomności. Objawy stanu przedomdleniowego mogą być nieswoiste (np. zawroty głowy) i często są takie same jak objawy poprzedzające omdlenie.
1. Klasyfikacja omdleń
Ze względu na patomechanizm omdlenia mozemy wyróżnić następujące typy omdleń:
- omdlenie odruchowe,
- omdlenie w przebiegu hipotonii ortostatycznej,
- omdlenie kardiogenne: wywołane arytmią serca lub chorobą organiczną serca zmniejszającą ilość pompowanej krwi przez serce,
- omdlenia związane z chorobami naczyń mózgowych.
Z czym można pomylić omdlenie? Istnieją inne przyczyny napadów bez utraty lub z utratą przytomności często mylonych z omdleniami. Do napadów bez utraty przytomności należą: upadki, katalepsja, napady padania, psychogenne omdlenia rzekome, przemijające niedokrwienie mózgu związane ze zmianami w tętnicach szyjnych.
Do napadów z częściową lub całkowitą utratą przytomności należą: zaburzenia metaboliczne hipoglikemia – zmniejszone stężenie glukozy we krwi, hipoksja – obniżone ciśnienie parcjalne tlenu we krwi, hiperwentylacja z hipokapnią – sytuacja, w której na skutek szybkiego oddychania dochodzi do nadmiernego wydychania dwutlenku węgla).
1.1. Omdlenie odruchowe
Omdlenie odruchowe jest najczęstszym spośród wszystkich przyczyn omdleń. Bywa również nazywany omdleniem wazowagalnym lub neurogennym, a polega on na nieprawidłowej reakcji odruchowej prowadzącej do rozszerzenia naczyń lub bradykardii. Omdlenia te są charakterystyczne dla ludzi młodych i bez organicznej choroby serca (dotyczą ponad 90% przypadków), ale mogą także występować u osób starszych lub z organiczną chorobą serca, zwłaszcza ze zwężeniem ujścia aorty, kardiomiopatią przerostową lub po zawale serca, szczególnie ściany dolnej.
Do sygnałów, które przemawiają za tym typem omdlenia należą: brak objawów choroby organicznej serca, omdlenie wywołane nagłym, niespodziewanym lub nieprzyjemnym bodźcem, po długim staniu lub przebywaniu w zatłoczonym, gorącym pomieszczeniu, omdlenie podczas posiłku lub po posiłku, przy skrętach głowy lub po ucisku okolicy zatoki szyjnej (golenie, ciasny kołnierzyk, guz), gdy omdleniom towarzyszą nudności i wymioty.
Rozpoznawanie tego typu omdleń polega w większości przypadków na zebraniu dokładnego wywiadu dotyczącego okoliczności omdlenia oraz na ocenie wstępnej. U osób z typowym wywiadem oraz prawidłowym wynikiem badania fizykalnego oraz EKG nie ma konieczności przeprowadzania kolejnych badań. W niektórych sytuacjach wykonuje się próby: masaż zatoki szyjnej, test pochyleniowy, próbę pionizacyjną i test z ATP. Jeśli omdlenie związane było z wysiłkiem fizycznym, to wykonuje się próbę wysiłkową.
Leczenie takich omdleń opiera się na zapobieganiu nawrotom omdleń i związanym z nimi urazom. Chory powinien zostać wyedukowany, aby unikał sytuacji sprzyjających omdleniom (wysokich temperatur, zatłoczonych pomieszczeń, odwodnienia, kaszlu, ciasnego kołnierzyka), powinien umieć rozpoznawać objawy zwiastujące omdlenie i wiedzieć, co robić, aby uniknąć omdlenia (np. położyć się), a także powinien wiedzieć, jakie leczenie stosuje się w celu usunięcia przyczyn omdleń (np. kaszlu).
Metody wykorzystywane zapobieganiu omdleniom wazowagalnym to:
- Spanie z głową ułożoną wyżej niż tułów, co powoduje niewielką, ale stałą aktywację odruchów zabezpieczających przez omdleniem.
- Picie dużych ilości płynów lub przyjmowanie środków zwiększających objętość płynu wewnątrznaczyniowego (np. zwiększenie zawartości soli i elektrolitów w diecie, picie napojów polecanych dla sportowców) – o ile nie występuje nadciśnienie tętnicze.
- Umiarkowany trening fizyczny (preferowane pływanie).
- Trening ortostatyczny – powtarzanie stopniowo wydłużanego ćwiczenia, polegającego na przybraniu postawy stojącej z oparciem się o ścianę (1-2 sesje dziennie po 20-30 minut).
- Sposoby doraźnego zapobiegania wystąpieniu omdlenia odruchowego u osób, u których występują objawy zwiastujące. Najskuteczniejsze jest przybranie pozycji leżącej lub siedzącej.
Oprócz metod niefarmakologicznych mogą być stosowane leki, jednak na ogół są mało skuteczne. W praktyce zastosowanie mają: midodryna, beta-blokery, inhibitor zwrotnego wychwytu serotoniny. W wybranych przypadkach omdleń (wiek >40 lat z reakcją kardiodepresyjną) wszczepia się stymulator dwujamowy ze specjalnym algorytmem „rate drop response”, który zapewnia rozpoczęcie szybkiej stymulacji w odpowiedzi na narastanie bradykardii.
1.2. Zespół zatoki szyjnej
Ten typ omdleń jest ściśle związany z przypadkowym mechanicznym uciskiem zatoki szyjnej i występuje sporadycznie (ok. 1%). Leczenie zależy od reakcji na masaż zatoki szyjnej. Metodą z wyboru u chorych z udokumentowaną bradykardią jest wszczepienie stymulatora.
1.3. Omdlenie sytuacyjne
Omdlenie sytuacyjne jest omdleniem odruchowym związanym z konkretnymi sytuacjami: oddawaniem moczu, defekacją, kaszlem czy wstawaniem z pozycji klęczącej. Leczenie opiera się na zapobieganiu opisanym sytuacjom poprzez np. zapobieganie zaparciom w przypadku omdleń na skutek defekacji czy odpowiednie nawodnienie w przypadku omdleń związanych z oddawaniem moczu.
1.4. Hipotonia ortostatyczna
Zjawisko to polega na spadku ciśnienia tętniczego (skurczowego o co najmniej 20 mmHg lub rozkurczowego o co najmniej 10 mmHg) po przyjęciu pozycji stojącej, niezależnie od objawów towarzyszących. Najczęściej stan ten jest spowodowany lekami moczopędnymi i rozszerzającymi naczynia lub piciem alkoholu. Leczenie jest podobne jak w innych typach omdleń (modyfikacja przyjmowanych leków, unikanie sytuacji prowadzących do omdlenia, zwiększenie objętości wewnątrznaczyniowej, midodryna).
1.5. Omdlenie kardiogenne
Omdlenia kardiogenne są wywołane arytmią lub chorobą organiczną serca zmniejszającą rzut serca. W diagnostyce tego zaburzenia stosuje się kilka testów takich jak: monitorowanie EKG metodą Holtera, zewnętrzny rejestrator EKG włączany przez chorego, wszczepiany rejestrator EKG, stymulacja przezprzełykowa lewego przedsionka, inwazyjne badanie elektrofizjologiczne i inne badania elektrokardiograficzne. Leczenie tego omdlenia polega na leczeniu choroby podstawowej, czyli zaburzeń rytmu lub niewydolności serca.
Monitorowanie EKG metodą Holtera: zaletami są nieinwazyjność i zarejestrowanie EKG podczas samoistnego omdlenia, a nie wywołanego podczas badania diagnostycznego. Ograniczeniem jest niewątpliwie fakt, że u ogromnej większości osób omdlenia występują sporadycznie i mogą nie pojawić się podczas monitorowania. Wynik monitorowania jest diagnostyczny tylko wtedy, jeśli w czasie rejestracji wystąpiło omdlenie (konieczne jest stwierdzenie zależności między omdleniem a EKG). Badanie to pozwala ustalić rozpoznanie w około 4% przypadków. Zaleca się wykonywanie tego badania tylko u osób, u których dochodzi do omdlenia co najmniej raz w tygodniu.
Zewnętrzny rejestrator EKG włączany przez chorego jest przydatny u osób z omdleniami występującymi rzadko, ale częściej niż raz w miesiącu. Rejestratory mają pamięć zwykle 20-40 minut. Można je włączyć po odzyskaniu przytomności, co stwarza możliwość zarejestrowania EKG sprzed i w czasie omdlenia. Zwykle zaleca się noszenie rejestratora przez 1 miesiąc. Pozwala ustalić rozpoznanie u mniej niż 25% chorych z omdleniami lub stanami przedomdleniowymi.
Wszczepiany rejestrator EKG (tzw. ILR) umieszcza się podskórnie w znieczuleniu miejscowym, a jego bateria pozwala na 18-24 miesięcy pracy. Dostarcza on wysokiej jakości elektrokardiogram. Ma pamięć stałą z pętlą do 42 minut. Można go włączyć po odzyskaniu przytomności, co stwarza możliwość zarejestrowania EKG sprzed i w czasie omdlenia. EKG może również zostać zapisany automatycznie, jeśli rytm serca będzie zbyt wolny lub zbyt szybki w porównaniu z wcześniej wprowadzonymi parametrami (np. poniżej 40 uderzeń/minutę lub powyżej 160 uderzeń/minutę). Wszczepiany rejestrator EKG pozwala ustalić rozpoznanie u około połowy badanych.
U osób z chorobą organiczną serca najczęściej stwierdza się napadowy blok przedsionkowo-komorowy i tachyarytmię, natomiast u osób bez uszkodzenia serca – bradykardię zatokową, asystorię lub prawidłowy rytm serca (w większości są to osoby z omdleniami odruchowymi), których nie udało się potwierdzić innymi metodami).
Sytuacje kliniczne, w których zastosowanie ILR może przynieść istotne korzyści diagnostyczne:
- Chory z klinicznym rozpoznaniem padaczki, u którego farmakologiczne leczenie przeciwpadaczkowe okazało się nieskuteczne;
- Nawracające omdlenia bez choroby organicznej serca, gdy wykrycie mechanizmu wywołującego samoistnie omdlenie może wpłynąć na sposób leczenia;
- Rozpoznanie omdlenia odruchowego, gdy wykrycie mechanizmu wywołującego samoistne omdlenie może wpłynąć na sposób leczenia;
- Blok odnogi pęczka Hisa, gdy napadowy blok przedsionkowo-komorowy może być przyczyną omdleń pomimo prawidłowego wyniku badania elektrofizjologicznego;
- Organiczna choroba serca lub nietrwały częstoskurcz komorowy, gdy trwały częstoskurcz komorowy wydaje się prawdopodobną przyczyną omdlenia pomimo prawidłowego wyniku badania elektrofizjologicznego;
- Niewyjaśnione upadki.
Urządzenie to jest stosunkowo drogie, ale dowiedziono, że jego użycie jest opłacalne. Szacuje się, że jest wskazane u około 30% chorych z niewyjaśnionymi omdleniami.
Stymulacja przezprzełykowa lewego przedsionka może być wskazana do wykrycia napadowego częstoskurczu nadkomorowego z szybką czynnością komór (np. węzłowego lub AV) u chorych z prawidłowym elektrokardiogramem spoczynkowym i omdleniami związanymi z kołataniem serca, oraz do wykrycia dysfunkcji węzła zatokowego u chorych z podejrzeniem bradykardii jako przyczyny omdlenia. Inwazyjne badanie elektrofizjologiczne (EPS) – ze względu na inwazyjność, zwykle badanie to wykonuje się w końcowej fazie diagnostyki omdleń. Jest najbardziej wskazane, gdy wstępna ocena wskazuje na arytmię jako przyczynę omdlenia, szczególnie u chorych z nieprawidłowym EKG lub chorobą organiczną serca, z omdleniem z towarzyszącym kołataniem serca lub z nagłym zgonem w wywiadzie rodzinnym. Wynik diagnostyczny uzyskuje się u średnio 70% chorych z uszkodzeniem serca i 12% ze zdrowym sercem.
U chorych z omdleniami w wykonanym badaniu EPS poszukuje się:
- Znaczącej bradykardii zatokowej i skorygowanego czasu powrotu rytmu zatokowego wydłużonego powyżej 800 ms,
- Bloku dwuwiązkowego i jednej z nieprawidłowości takich jak dystalny blok AV II lub III stopnia (ujawniający się podczas stopniowej stymulacji przedsionka lub wywołany przez dożylne podanie ajmaliny, prokainamidu lub dizopyramidu),
- Wywołania trwałego jednokształtnego częstoskurczu komorowego,
- Wywołania częstoskurczu nadkomorowego z bardzo szybkim rytmem serca, któremu towarzyszy spadek ciśnienia tętniczego lub objawy kliniczne.
Leczenie tego omdlenia polega na leczeniu choroby podstawowej, czyli zaburzeń rytmu lub niewydolności serca.
1.6. Omdlenie związane z chorobami naczyń mózgowych
Omdlenie związane z chorobami naczyń mózgowych może mieć kilka przyczyn:
- Zespół podkradania – dochodzi do zamknięcia lub znacznego zwężenia tętnicy podobojczykowej i wstecznego przepływu krwi w tętnicy kręgowej po tej samej stronie, z następczym niedokrwieniem pnia mózgu.
- Napady przemijającego niedokrwienia mózgu.
- Migreny (w czasie napadu lub między napadami).
W zespole podkradania napad występuje w czasie wytężonej pracy mięśni kończyny górnej.
Charakterystyczna jest różnica ciśnień między kończynami górnymi, rzadziej słyszalny jest szmer nad zwężonym naczyniem. Omdlenia związane z niedokrwieniem mózgu występują u osób w wieku starszym z objawami miażdżycy. Jeśli niedokrwienie dotyczy obszaru unaczynienia tętnic kręgowo-podstawnych, to omdleniu towarzyszą zwykle ataksja, zawroty głowy i zaburzenia ruchów gałek ocznych. W diagnostyce stosuje się USG tętnic szyjnych, podobojczykowych i kręgowych oraz angiografię. Zastosowanie ma także badanie echokardiograficzne – pozwala wykryć zmiany w sercu mogące doprowadzić do zatoru. Jeśli zachodzi podejrzenie udaru mózgu, należy wykonać TK lub MR głowy. Leczenie omdlenia polega na leczeniu choroby podstawowej, czyli np. migreny, zaburzeń krążenia mózgowego.
Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.