Otwierasz oczy, zanim zadzwoni poranny alarm? To dlatego ciało czasem wyprzedza budzik

Za regulację snu i czuwania odpowiada jądro nadskrzyżowaniowe (SCN), niewielka struktura w podwzgórzu mózgu. To ono pełni funkcję nadrzędnego zegara biologicznego, synchronizującego rytmy dobowe organizmu. SCN koordynuje m.in.:

• sen i wybudzanie,

• temperaturę ciała,

• wydzielanie hormonów,

• uczucie głodu i sytości.

Badania fizjologiczne pokazują, że rytm dobowy działa w cyklu zbliżonym do 24 godzin i jest modulowany przez sygnały środowiskowe, przede wszystkim światło. To dlatego regularność pór snu i pobudki ma kluczowe znaczenie.

Jednym z najlepiej opisanych zjawisk jest poranny wzrost stężenia kortyzolu. Kortyzol nie jest wyłącznie "hormonem stresu", w warunkach fizjologicznych pomaga organizmowi przejść ze stanu snu w czuwanie.

Badania endokrynologiczne wykazały, że:

• poziom kortyzolu zaczyna rosnąć 30–60 minut przed planowaną pobudką,

• jednocześnie spada stężenie melatoniny,

• temperatura ciała stopniowo się podnosi.

Jeśli ktoś wstaje codziennie o podobnej porze, mózg uczy się tego schematu. W efekcie organizm zaczyna przygotowywać się do przebudzenia jeszcze przed sygnałem budzika, co może skutkować naturalnym otwarciem oczu kilka minut wcześniej.

Zobacz także: Nie tylko wiek, ale też pogoda. Naukowcy ujawniają, co decyduje o długości snu

Nie wszyscy funkcjonują według tego samego zegara. Różnice w rytmie dobowym, określane jako chronotyp, sprawiają, że jedni są najbardziej produktywni rano, a inni późnym wieczorem. Badania genetyczne wskazują, że preferencje te są częściowo uwarunkowane biologicznie.

Osoby, których tryb życia jest zgodny z ich naturalnym chronotypem, częściej:

• zasypiają szybciej,

• budzą się spontanicznie,

• odczuwają mniejszą senność w ciągu dnia.

Wcześniejsze wybudzenie nie zawsze oznacza to samo. Jeśli budzisz się przed alarmem i czujesz się wypoczęty, to zazwyczaj znak, że rytm dobowy jest dobrze zsynchronizowany, a sen był wystarczająco długi i głęboki.

Jeśli natomiast towarzyszy temu uczucie zmęczenia, niepokoju lub płytkiego snu, może to świadczyć o obniżonej jakości snu, stresie lub nadmiernej aktywacji osi stresowej.

Badania nad snem pokazują, że nieregularne godziny zasypiania i wstawania rozstrajają zegar biologiczny, co zwiększa ryzyko bezsenności, zaburzeń koncentracji i tzw. inercji snu.

Przewlekły stres oraz lęk podnoszą poziom kortyzolu również w nocy. To może prowadzić do:

• częstych wybudzeń,

• skrócenia fazy snu głębokiego,

• zbyt wczesnego zakończenia snu.

Podobny mechanizm obserwuje się przed ważnymi lub emocjonującymi wydarzeniami. Mózg pozostaje w stanie podwyższonej czujności, co utrudnia utrzymanie ciągłości snu.

Badania nad higieną snu wskazują, że jest to możliwe, choć wymaga konsekwencji. Kluczowe elementy to:

• stałe godziny snu i pobudki, również w weekendy,

• odpowiednia długość snu, najczęściej 7–8 godzin,

• poranna ekspozycja na naturalne światło,

• ograniczenie światła niebieskiego wieczorem,

• unikanie alkoholu, kofeiny i ciężkich posiłków przed snem.

W takich warunkach zegar biologiczny uczy się przewidywać moment pobudki, a alarm staje się jedynie zabezpieczeniem, a nie koniecznością.

Choć nie zawsze da się zrezygnować z alarmu, regularność i dbałość o rytm dobowy zwiększają szansę, że organizm sam da znać, kiedy nadszedł poranek.

Dominika Najda, dziennikarka Wirtualnej Polski

Źródła

1. Annual Review of Neuroscience
2. Psychoneuroendocrinology
3. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism
4. PNAS