Choroby spichrzeniowe - definicja i podział

Lizosomalne choroby spichrzeniowe zwane tezaurymozami stanowią grupę kilkudziesięciu zespołów chorobowych, których wspólną przyczyna są zaburzenia lizosomalne w wyniku których dochodzi do odkładania się produktów bądź substratów przemian w narządach. Choroby te zwykle ujawniają się w niedługim czasie po urodzeniu.

W wielu przypadkach rokowanie nie jest pomyślne. Większość tych zespołów chorobowych jest uwarunkowana genetycznie oraz jest dziedziczona autosomalnie recesywnie. Brak odpowiednich enzymów jest bezpośrednią przyczyną odkładania się substancji w organizmie. Podział tezaurymoz opiera się na rodzaju spichrzanej substancji.

Choroby spichrzeniowe dzielimy na:

• mukopolisacharydozy,
• gangliozydozy,
• lipidozy,
• glikogenozy,
• glikoproteinozy.

Mukopolisacharydozy

Mukopolisacharydozy stanowią grupę spokrewnionych zespołów chorobowych, których przyczyną jest uwarunkowany genetycznie brak jednego z enzymów niezbędnych do degradacji glikozaminoglikanów. Brak jednego enzymu uniemożliwia działanie innych, degradujących mukopolisacharydy, i to stanowi przyczynę akumulacji tych związków w lizosomach. Efektem są zaburzenia somatyczne i neurologiczne.

Dochodzi do spichrzania siarczanów:

• dermatanu,
• heparanu,
• ketaranu,
• chondroityny.

Do akumulacji mukopolisacharydów dochodzi przede wszystkim w jednojądrowych komórkach fagocytarnych, komórkach śródbłonka i mięśni gładkich wewnętrznej błony naczyń krwionośnych oraz w fibroblastach. Najczęściej zmiany obserwuje się zatem w śledzionie, wątrobie, szpiku kostnym, węzłach chłonnych, naczyniach krwionośnych i w sercu.

Makroskopowo dochodzi do powiększenia wątroby i śledziony, zniekształceń kości i zwyrodnienia zastawek serca, oraz do podśródbłonkowego odkładania się polisacharydowych złogów - szczególnie w naczyniach wieńcowych serca, a także do ewentualnych zmian w mózgu. Z klinicznego punktu widzenia mukopolisacharydozy charakteryzują się zajmowaniem wielu narządów, doprowadzają do ich powiększania, przyczyniają się do choroby niedokrwiennej mięśnia sercowego, zawałów oraz finalnie do śmierci chorego.

Większość chorych posiada charakterystyczny zespół cech: grube rysy twarzy, bielmo rogówki, sztywność stawów, opóźnienie umysłowe. Zespół Hurler (MPS I) jest rezultatem niedoboru a-1-iduronidazy oraz jednocześnie najcięższą z mukopolisacharydoz.

U noworodków nie obserwuje się żadnych zaburzeń, jednak pod koniec wieku niemowlęcego dochodzi do gwałtownego zahamowania wzrastania, rozwoju bielma (spadek przejrzystości rogówki), powiększenia języka, deformacji kości długich i sztywności stawów.

W kolejnych latach dziecko cierpi na infekcje dróg oddechowych, pojawiają się cechy niedorozwoju, zaburzenia słuchu, dysfunkcje zastawkowe, wzrasta ciśnienie śródczaszkowe. Do śmierci dochodzi zwykle między 6. a 10. rokiem życia.

Zespół Hunter (MPS II) różni się brakiem innego enzymu (sulfataza idurionianowa), łagodniejszym przebiegiem i zmiennym stopniem niedorozwoju umysłowego oraz zaburzeń w narządzie wzroku (zanik siatkówki). Leczenie polega głownie na łagodzeniu objawów.

Gangliozydozy

Choroba Taya-Sachsa (gangliozydoza GM2) polega na gromadzeniu się substancji tłuszczowej - gangliozydu GM2 w komórkach nerwowych mózgu. U podłoża choroby leży zmniejszenie aktywności lub braku syntezy enzymu beta-heksozaminidazy A, który bierze udział w przemianach gangliozydów. W następstwie defektu dochodzi do ich spichrzania w lizosomach m.in. neuronów.

Dzieci dotknięte chorobą początkowo rozwijają się normalnie, później postępuje upośledzenie wzroku, słuchu i motoryki. Dochodzi również do pogłębiającego się niedorozwoju umysłowego. Do zgonu dochodzi zwykle w 3. lub 4. roku życia.

Lipidozy

Choroba Niemanna-Picka jest heterogenną pod względem etiologicznym i klinicznym lizosomalną choroba spichrzeniową. Wyróżnia się kilka typów schorzenia, łączy je jednak obecność tzw. komórek Niemanna-Picka (komórek piankowatych), spotykanych w miejscach gdzie typowo spotyka się makrofagi, czyli we wszystkich narządach układu siateczkowo-śródbłonkowego.

Glikogenozy

Glikogenozy są uwarunkowanymi genetycznie zespołami zaburzeń metabolizmu glikogenu na skutek niedoboru enzymów katalizujących te przemiany. Spichrzanie glikogenu może być ograniczone do kilku tkanek lub organów, a także dotyczyć całego organizmu.

Z klinicznego punktu widzenia glikogenozy możemy podzielić na trzy grupy:

Z przewagą zaburzeń czynności wątroby

Formy wątrobowe - w hepatocytach zawarte są enzymy kluczowe dla syntezy i degradacji glikogenu. Wrodzony niedobór któregokolwiek prowadzi do spichrzania glikogenu w wątrobie oraz redukcji poziomu glukozy we krwi (hypoglycaemia). Przykładem jest glikogenoza typu I (choroba von Gierkego).

Innymi tego typu schorzeniami są niedobory fosforylazy wątrobowej i enzymu odgałęziającego. We wszystkich tych odmianach dominuje powiększenie wątroby i hipoglikemia.

Z dominacją zaburzeń mięśniowych

Formy miopatyczne - w mięśniach glikogen wykorzystywany jest jako źródło energii. W przebiegu glikolizy powstają mleczany, będące źródłem energii włókien mięśni prążkowanych. Jeżeli niemetabolizowany glikogen spichrza się w mięśniach szkieletowych, to prowadzi do ich osłabienia - np. Glikogenoza V (choroba McArdlea) - brak fosforylazy mięśniowej, oraz glikogenoza VII (brak fosfofruktokinazy mięśniowej). Objawami klinicznymi są bolesne skurcze mięśniowe po wysiłku wraz z brakiem podwyższenia poziomu mleczanów we krwi.

Do glikogenoz nie pasujących do żadnej z powyższych grup, zalicza się:

• glikogenezę II (choroba Pompego, brak kwaśnej maltazy), w efekcie czego dochodzi do spichrzania glikogenu w wielu organach, głównie w mięśniu sercowym, co prowadzi do kardiomegalii i śmierci we wczesnym wieku,
• glikogenezę IV (brak enzymu rozgałęziającego), oznacza to spichrzanie nieprawidłowego glikogenu i zaburzenia czynności mózgu, serca, mięśni i wątroby.