Sensoryzmy
Odbiór informacji przez nasze zmysły oraz ich celowa organizacja w naszym ośrodkowym układzie nerwowym (tzw. integracja sensoryczna) to procesy, które umożliwiają odpowiednią interpretację sytuacji i adekwatne zareagowanie do wymogów otoczenia.
1. Zaburzenia sensoryczne u dzieci z autyzmem
U dzieci z autyzmem system odbioru bodźców sensorycznych i przetwarzanie otrzymanych przez zmysły informacji jest zaburzony. Zaburzenia sensoryczne są wyraźnie widoczne w zachowaniu dziecka. Carl Delacato, który – jako jeden z pierwszych – opisał je u osób z autyzmem, stwierdził, że tego rodzaju dysfunkcje są wręcz wpisane w obraz całościowego zaburzenia rozwoju, jakim jest autyzm. Wysunął hipotezę, że pewne uszkodzenia mózgu prowadzą do deficytów percepcyjnych, które dziecko próbuje sobie kompensować, a więc w uproszczeniu można powiedzieć – „naprawiać” lub samodzielnie „leczyć”. Dysfunkcje percepcyjne i zaburzenia w organizacji bodźców mogą przejawiać się w nadwrażliwości (kiedy poprzez obniżenie progu wrażliwości dla danego zmysłu mózg jest zbyt obciążony informacjami sensorycznymi, co uniemożliwia mu ich prawidłowe przetworzenie) lub zbyt małej wrażliwości (kiedy próg wrażliwości jest podwyższony, co prowadzi do deprywacji sensorycznej, czyli niedostatecznej ilości informacji zmysłowych dochodzących do mózgu). Może też wystąpić trzecie zjawisko – tzw. biały szum – wtedy układ nerwowy sam wytwarza bodźce (wrażenia zmysłowe) bez udziału czynników zewnętrznych. Taką sytuację możemy zaobserwować u zdrowej osoby, kiedy w zupełnej ciszy słyszy ona pisk w uszach.
2. Rodzaje sensoryzmów
Powyższe zaburzenia w odbiorze i integracji sensorycznej prowadzą do tzw. sensoryzmów, które stanowią jakby behawioralną odpowiedź organizmu na deficyty w obrębie różnych zmysłów. Innymi słowy, kiedy dany zmysł jest zbyt mało wrażliwy, dziecko będzie próbowało go dostymulować. W przypadku nadwrażliwości będzie z kolei unikało bodźców. Szczególnego rodzaju sensoryzmy występują w odpowiedzi na „biały szum” – wtedy dziecko może wydawać się jakby skupione na wyimaginowanym świecie czy wręcz oderwane od rzeczywistości.
Dziecko będzie przejawiało różne sensoryzmy ze względu na rodzaj zaburzenia, a także dotknięty nim zmysł. I tak w przypadku sensoryzmów charakterystycznych dla zmysłu słuchu, przy jego niedowrażliwości, będą to np.: fascynacja wszelkimi urządzeniami wydającymi dźwięki, natrętne odkręcanie kurków w kranie lub spuszczanie wody w toalecie, wytwarzanie hałasów poprzez uderzanie przedmiotami lub krzyk. Z kolei przy nadwrażliwości m.in.: silna reakcja na ciche dźwięki, zatykanie uszu, a także wręcz przeciwnie – robienie hałasu (np. poprzez trzaskanie drzwiami), który dzięki poczuciu kontroli dziecko będzie tolerowało. „Biały szum” będzie skłaniał dziecko do wkładania palców do uszu, wsłuchiwania się w dźwięki płynące z własnego ciała (np. bicie serca po wysiłku fizycznym). Przy niedostatecznej wrażliwości w zakresie zmysłu wzroku dziecko może machać paluszkami lub obracać i manipulować przedmiotami bardzo blisko oczu, rozrzucać (szczególnie kolorowe) przedmioty, wpatrywać się w światło. W przypadku nadwrażliwości pojawiają się takie zachowania jak: fascynacja wprawianymi w ruch kręcącymi się zabawkami, patrzenie przez szczeliny, dziurki, wyraźna niechęć do silnego światła itp. Sensoryzmy związane z „białym szumem” mają wtedy postać np. bardzo mocnego zaciskania powiek lub uciskania dłońmi gałek ocznych. Dzieci z nadwrażliwością na dotyk źle znoszą nawet delikatny dotyk innych osób, ubrania, źle tolerują ból, zmiany temperatury. Przy zbyt małej wrażliwości – odwrotnie: nie reagują na ból, a nawet szukają wrażeń dotykowych m.in. w formie uderzania się, a więc mogą się pojawić zachowania autoagresywne. Na skutek „białego szumu” w zakresie zmysłu dotyku może być np. widoczna „gęsia skórka” bez wyraźnego powodu. Sensoryzmy dotykowe różnią się w zależności od tego, czy odnoszą się do zaburzeń czucia głębokiego (mięśnie, ścięgna, stawy), powierzchniowego (skórnego), czucia temperatury czy też czucia położenia i ruchów ciała. Wreszcie w przypadku zaburzeń w zakresie odbioru i przetwarzania informacji pochodzących ze zmysłów węchu i smaku sensoryzmy mogą się przejawiać np. w bardzo ograniczonym repertuarze żywieniowym i braku tolerancji na różne zapachy – w tym innych ludzi (nadwrażliwość), a z drugiej strony w poszukiwaniu bardzo intensywnych doznań zapachowych i smakowych, także w toksycznych substancjach takich jak farby, rozpuszczalniki itp.
Obserwując zachowanie dziecka, możemy więc stwierdzić, który z kanałów sensorycznych nie funkcjonuje prawidłowo (jest zbytnio lub niewystarczająco „otwarty”), a więc z jakim zaburzeniem mamy do czynienia.
3. Terapia zaburzeń sensorycznych
Terapia zaburzeń sensorycznych nie jest w stanie naprawić uszkodzeń mózgu, ale może złagodzić zaburzenia poprzez oddziaływanie na niesprawnie działające kanały i kształtowanie tolerancji na dopływające bodźce. Najczęściej w tej terapii stosuje się techniki integracji sensorycznej (SI) Jean Ayres. Wykorzystywane są również treningi integracji słuchowej (AIT) Guy’a Berarda i Alfreda Tomatisa oraz metoda kolorowych filtrów Helen Irlen. Niezwykle ważne są także doświadczenia, jakie dziecko zdobywa poprzez codzienną zabawę, np. kontakt ze zwierzętami (co wykorzystuje dogoterapia i hipoterapia), zabawy w piasku, na „jeżyku”, w wodzie. Stąd istotnym elementem terapii są aktywności, które mogą proponować (i naturalnie się w nie włączać) rodzice i osoby z otoczenia dziecka. Pierwszym krokiem jest jednak zrozumienie, skąd biorą się „dziwne” zachowania dziecka – są one po prostu sposobem na poradzenie sobie w chaotycznym i nieraz zagrażającym świecie wrażeń zmysłowych.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.