Zaburzenia rozwoju. Sprawdź, czym są całościowe zaburzenia rozwojowe

Mówiąc o deficytach rozwojowych dzieci w zakresie psychomotoryki, zwraca się uwagę na pewne rozróżnienia terminologiczne.

• Parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – dotyczą większego obszaru czynności, np. motoryki dużej (zdolności przemieszczania się), rozwoju mowy (nieumiejętności rozumienia i wytwarzania słów).
• Fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego – dotyczą mniejszego obszaru czynności, np. motoryki małej (zdolności wykonywania precyzyjnych ruchów manualnych) albo mowy czynnej (dziecko rozumie, co się do niego mówi, ale ma trudności w zakresie artykulacji dźwięków).

Czasami termin „deficyty rozwojowe” ujmuje się jeszcze szerzej, uwzględniając wszelkie przejawy dysharmonijnego czy opóźnionego rozwoju (w odniesieniu do grupy rówieśniczej), czyli bierze się pod uwagę symptomy świadczące o wolniejszym tempie rozwoju określonych funkcji i umiejętności.

Zazwyczaj deficyty rozwojowe wiążą się z zaburzeniami w zakresie analizatorów (oka, ucha, zmysłu równowagi, dotyku, rzadziej węchu i smaku). Psychologowie diagności mówią wówczas ogólnie o zaburzeniach percepcji słuchowej czy wzrokowej, zaburzeniach koordynacji wzrokowo-ruchowej (dostrajanie ruchów na linii oko-ręka).
W czym przejawiają się dane zaburzenia rozwoju?

• Zaburzenia percepcji wzrokowej – zaburzona analiza i synteza wzrokowa, trudności w postrzeganiu i różnicowaniu kształtów, nieumiejętność przerysowywania figur, pisanie literek przez dzieci w sposób zwierciadlany, zaburzenia w rejestracji przestrzennego ułożenia elementów.
• Zaburzenia percepcji słuchowej – zaburzona analiza i synteza dźwięków mowy, afazja, niezdolność odbioru i rozumienia mowy wskutek uszkodzenia struktur korowych (np. ośrodka Wernickiego – sensorycznego ośrodka mowy).
• Zaburzenia orientacji przestrzennej – brak orientacji w zakresie lewej i prawej strony ciała oraz w kierunkach przestrzennych – prawo, lewo, dół, góra, tył, przód, nad, pod, wysoko, nisko, z boku itp.

Powyższe zaburzenia mogą przyczyniać się w dalszej perspektywie do trudności szkolnych dzieci, co przybiera formę dysleksji, dyskalkulii, dysortografii czy dysgrafii.

W wąskim rozumieniu dysleksja to specyficzne trudności w czytaniu, natomiast szersze ujęcie mówi o problemach w zakresie zarówno czytania, jak i pisania. Czasami ludzie mylą pojęcie dysleksji z dysortografią albo dysgrafią. Dysgrafia manifestuje się w postaci trudności w opanowaniu poprawnej graficznej formy pisma. Dzieci nie potrafią dokładnie odtworzyć literek, litery są nieproporcjonalne, pisane zbyt gęsto lub zbyt rzadko, nie ma między znakami odpowiednich odstępów ani połączeń. Dysortografia to trudności w poprawnej pisowni, co objawia się jako robienie błędów ortograficznych, ale także mylenie liter, przestawianie liter, dodawanie albo „zjadanie” literek ze słów, pisanie cyfr w postaci zwierciadlanego odbicia. Dysleksję pełnoobjawową diagnozuje się zazwyczaj w wieku szkolnym dzieci. Jednak jest ona konsekwencją nieskorygowanych we właściwym czasie deficytów rozwojowych, które można było zaobserwować już od najmłodszych lat życia szkraba.

Do symptomów ryzyka dysleksji zalicza się utrzymywanie więcej niż jednego z poniższych objawów:

• w pierwszym roku życia – opóźniony lub nietypowy rozwój ruchowy; dziecko nie raczkuje, nie potrafi utrzymać równowagi w postawie stojącej lub siedzącej, ma obniżone napięcie mięśniowe (nie dźwiga główki); utrzymują się pierwotne odruchy wrodzone, które powinny zaniknąć, np. odruch Babińskiego (zadzieranie do góry dużego palucha u stopy podczas drażnienia spodniej strony stóp);
• w wieku poniemowlęcym (2.-3. rok życia dziecka) – trudności z utrzymaniem równowagi i automatyzacją chodu; opóźnione bieganie; mała zręczność manualna; zaburzone czynności samoobsługowe (podczas mycia się, zapinania guzików, jedzenia łyżeczką itp.); trudności w zabawach wymagających zdolności manipulacyjnych, np. budowanie wież; opóźnienie rozwoju grafomotorycznego, np. dwulatek nie rysuje linii, trzylatek nie potrafi narysować koła; opóźniony rozwój mowy;
• w wieku przedszkolnym – dziecko słabo biega, nie jeździ na rowerku, źle radzi sobie w zabawach ruchowych, ma problemy z utrzymaniem równowagi; wykazuje trudności w sznurowaniu butów, nawlekaniu koralików, zapinaniu guzików; niechętnie rysuje albo wykonuje uproszczone rysunki; trzyma ołówek w sposób nieprawidłowy (np. zbyt mocno przyciska, łamiąc kredki); nie potrafi narysować podstawowych figur (koła, trójkąta, kwadratu, krzyża); opóźniony rozwój lateralizacji – brak przewagi czynnościowej jednej z rąk; zaburzona orientacja w zakresie schematu własnego ciała i w przestrzeni; dziecko nie umie rzucać i łapać piłki; nieprawidłowa artykulacja wielu głosek, tworzenie neologizmów, trudności z zapamiętaniem i przypominaniem nazw (np. pór roku); mały zasób słowny, tworzenie holofraz lub równoważników zdań; trudności z zapamiętaniem krótkich piosenek i wierszyków.

Mowa jest niezwykle ważna w rozwoju dziecka – umożliwia mu komunikację potrzeb i wywieranie wpływu na słuchaczach. Zaburzenia mowy u dzieci najczęściej wynikają z zaburzeń funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego. Umiejętność lokomocji i posługiwania się językiem sprawiają, że około roczne dziecko staje się aktywnym uczestnikiem rodziny. Trudno w okresie niemowlęctwa stwierdzić, czy występują zaburzenia w obrębie mowy. Około 2. roku życia dziecko w miarę sprawnie posługuje się językiem i zaczyna doskonalić się w zakresie komunikacji.

Zaburzenia powstałe w okresie niemowlęctwa powodują, że starsze dziecko nie będzie potrafiło rozpoznać elementów charakterystycznych dla swojego ojczystego języka, takich jak akcent, melodia, intonacja, iloczas itp. Taki stan rzeczy może wynikać z uszkodzenia słuchu. Zaburzenia mowy dotyczą zarówno nieprawidłowości czy nieumiejętności mówienia, jak też niezdolności rozumienia znaczeń poszczególnych słów. Nieumiejętność mówienia powinna wzbudzić obawy około 2.-3. roku życia dziecka. Do podstawowych rozwojowych zaburzeń mowy zalicza się np. jąkanie, mutyzm selektywny, dyslalię, lelanie, echolalię.

Całościowe zaburzenia rozwoju (ang. Pervasive Developmental Disorder, PDD) to grupa wrodzonych zaburzeń dotykających sfery motoryki, komunikacji i języka oraz percepcji. Choroby wchodzące w skład całościowych zaburzeń rozwojowych (CZR) nie wpływają znacznie na długość życia, jednak utrudniają funkcjonowanie w społeczeństwie. Są nieuleczalne, ale przy wczesnym rozpoznaniu można dostosować edukację dziecka do jego potrzeb, co w znacznym stopniu ułatwi mu rozwój zdolności społecznych i językowych. Ignorowanie zachowań, które mogłyby świadczyć o całościowych zaburzeniach rozwoju może prowadzić może skutkować bardzo poważnymi konsekwencjami. Szybka interwencja rodziców, właściwa terapia i leczenie mogą przyczynić się do redukcji trudności w funkcjonowaniu w dalszym życiu dziecka.

Całościowe zaburzenia rozwojowe to przede wszystkim zaburzenia autystyczne (zespół Aspergera, autyzm wczesnodziecięcy czy autyzm atypowy). Grupa CZR to także inne choroby, wykraczające poza spektrum autystyczne. Wśród innych chorób należy wymienić:

• zespół Retta,
• zespół Hellera
• pozostałe rozległe zaburzenia rozwoju, których nie ujęto w kategoriach diagnostycznych.

W jaki sposób rozpoznać choroby obejmujące całościowe zaburzenia rozwoju? Dzieci dotknięte CZR mają problemy z komunikowaniem się, ich kontakt z rówieśnikami bywa bardzo utrudniony. Choroby mogą manifestować się słabością fizyczną czy nietypowym zachowaniem dzieci.

Jeśli osoba nie spełnia wszystkich kryteriów diagnostycznych dla któregoś z całościowych zaburzeń rozwoju, wówczas rozpoznaje się całościowe zaburzenia rozwoju niezdiagnozowane inaczej (ang. Pervasive Developmental Disorder Not Otherwise Specified, PDD-NOS). CZR w przeważającej części przypadków diagnozuje się we wczesnych latach życia dziecka, a pierwsze symptomy chorobowe można zaobserwować już nawet w niemowlęctwie.

Całościowe zaburzenia rozwojowe charakteryzują się:

• problemami w komunikacji z rówieśnikami oraz otoczeniem,
• problemami z mową,
• problemami z rozumieniem słów,
• nieumiejętnością naśladowania innych osób,
• niechęcią do jakiejkolwiek formy kontaktu fizycznego,
• użytkowaniem zabawek i przedmiotów w sposób nietypowy,
• powtarzaniem określonych czynności,
• niechęcią do zmian w życiu codziennym.

Etiologia całościowych zaburzeń rozwojowych nie została do końca wyjaśniona. Specjaliści podejrzewają, że na całościowe zaburzenia rozwoju mogą wpływać pewne nieprawidłowości w okresie płodowym. Nie istnieje jakiś określony gen, który odpowiadałby za zachorowanie na CZR. Lekarze uważają, że zaburzenia autystyczne spowodowane są dysfunkcjami neurobiologicznymi, te z kolei wpływają na upośledzenie pracy mózgu. Jak pokazują statystyki, na całościowe zaburzenia rozwojowe częściej chorują chłopcy. Istnieje pewne odstępstwo od reguły. To zespół Retta, który w przeważającej części dotyczy dziewczynek.

Do ogólnych cech CZR zalicza się trudności w rozwoju języka i komunikacji, problemy w rozwoju ruchowym i w sferze socjalizacji. Zaburzeniu ulegają podstawowe funkcje psychiczne, jak uwaga, percepcja, motoryka, które upośledzają codzienne funkcjonowanie i kontakt z ludźmi. Jednak każda jednostka chorobowa zaliczana do CZR objawia się nieco inaczej. Czym różni się autyzm od zespołu Aspergera albo zespołu Retta?

Diagnozowanie całościowych zaburzeń rozwojowych opiera się na dokładnej obserwacji dziecka dotkniętego daną chorobą, a także przeprowadzeniu wywiadu z rodzicami lub opiekunami dziecka. Diagnozę stawia lekarz psychiatra lub psycholog dziecięcy. Większość całościowych zaburzeń rozwojowych diagnozuje się zanim dziecko ukończy trzeci rok życia. Wdrożenie wczesnej psychoterapii pozwala zapobiec rozwojowi innych zaburzeń, np. depresji lub ADHD.

Plan leczenia jest indywidualny dla każdego młodego pacjenta. Przed jego opracowaniem psychiatra lub psycholog zwraca uwagę na następujące czynniki, takie jak:

• stan zdrowia,
• wiek,
• rodzaj zdiagnozowanego zaburzenia,
• stopień zaburzenia,
• sytuacja rodzinna dziecka,
• sposób, w jaki dziecko reaguje na określone leki i metody psychoterapii.

Leczenie całościowych zaburzeń rozwojowych może obejmować:

• zajęcia z logopedą,
• psychoterapię indywidualną (wykorzystywane są elementy terapii behawioralnej lub integracji sensorycznej),
• psychoterapię grupową,
• psychoedukację skierowaną do rodziców lub opiekunów dziecka.

Źródła

1. Bogdanowicz M., Integracja percepcyjno-motoryczna. Teoria – diagnoza – terapia, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2000, ISBN 83-86954-19-1.
2. Bogdanowicz M., Ryzyko dysleksji. Problem i diagnozowanie, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2009, ISBN 978-83-7134-326-1.
3. Stecko E., Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Wydawnictwo UW, Warszawa 2002, ISBN 978-83-235-0347-7.