Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Dr n. med. Karol Kaziród-Wolski

Zawał serca - charakterystyka, działanie serca, przyczyny zawału, profilaktyka, objawy, rozpoznanie, leczenie, powikłania

Zawał serca następuje w momencie zamknięcia naczynia krwionośnego w sercu, przez co dopływ krwi jest przerwany i do mięśnia nie dociera tlen.
Zawał serca następuje w momencie zamknięcia naczynia krwionośnego w sercu, przez co dopływ krwi jest przerwany i do mięśnia nie dociera tlen. (123rf)

Zawał serca następuje w momencie zamknięcia naczynia krwionośnego w sercu, przez co dopływ krwi jest przerwany i do mięśnia nie dociera tlen. Powoduje to martwicę odciętego fragmentu serca. Do zawału serca może dojść całkiem niespodziewanie nawet u osoby, która dotychczas uważała się za zupełnie zdrową, ponieważ prowadzą do niego procesy trwające przeważnie kilka lat. Choroby serca są najczęstszymi przyczynami zgonów w Polsce.

spis treści

1. Czym jest zawał serca?

Zawał serca, a właściwie ostry zespół wieńcowy, to nic innego jak martwica, obumarcie mięśnia sercowego. Zwykle spowodowany jest niedokrwieniem serca (np. w przebiegu choroby niedokrwiennej serca). U osoby, która przechodzi zawał dochodzi do nagłego ograniczenia przepływu krwi przez tętnice wieńcowe.

Każdego roku z problemem tym styka się około stu tysięcy pacjentów. Każdy z nas powinien szczególną wagę przywiązywać do profilatyki chorób serca, ponieważ narząd ten odgrywa w naszym ciele bardzo ważną rolę. Jest swoistą pompą, która wprawia krew w ruch tak, aby mogła ona dotrzeć do wszystkich narządów, niosąc ze sobą tlen i składniki odżywcze niezbędne do życia.

Zobacz film: "Czy to już zawał?"

Warto nadmienić, że czasem pacjenci mylą zawał serca z dławicą piersiową niestabilną. W przypadku drugiej dolegliwości nie zauważa się zmian w EKG, a także podwyższonych markerów. Głównym objawem jest uporczywy ból w obrębie klatki piersiowej.

2. Działanie serca

Serce zbudowane jest w większości swej masy z tkanki mięśniowej i tak jak każdy mięsień rs5r musi być zaopatrzone w krew. W spoczynku mięsień sercowy pochłania 11% tlenu pobieranego przez cały organizm. Jest on dostarczany przez naczynia wieńcowe oplatające serce. Jeśli naczynia te zostaną zwężone przez procesy miażdżycowe lub nadmiernie się skurczą (tzw. angina Printzmetala), serce dostanie zbyt mało krwi.

Tlenu wystarczy do pracy w warunkach spoczynku (np. podczas siedzenia), jednak będzie go za mało na bardziej wytężoną pracę, np. podczas wysiłku, kiedy serce musi bić szybciej i tłoczyć krew z większą prędkością. Na tym właśnie polega choroba niedokrwienna serca (zwana także chorobą wieńcową – od nazwy naczyń zaopatrujących serce).

Na początku człowiek cierpiący na chorobę wieńcową serca będzie miał kłopoty z wejściem np. na czwarte piętro (choć kiedyś nie był to żaden problem dla niego). W miarę postępu schorzenia, jeśli osoba ta nie leczy się i prowadzi niezdrowy tryb życia, trudnością stanie się wejście na pierwsze piętro, a potem nawet wstanie z łóżka! Naczynia wieńcowe będą bardzo wąskie, bardzo mało tlenu dotrze do serca – będzie ono pracować zbyt słabo!

W sytuacji, gdy któraś z tętnic wieńcowych zostanie zupełnie zamknięta, krew nie będzie docierać do odpowiedniej części mięśnia serca i po pewnym czasie (15 – 30 minut) jego komórki obumierają. Powstanie wtedy martwica mięśnia sercowego, czyli zawał serca. Jest to proces nieodwracalny. Z czasem miejsce komórek mięśnia serca (kardiomiocytów) zajmie tkanka łączna, która nie potrafi się sama kurczyć, a co najwyżej poddaje się biernie ruchowi. Utworzy się tzw. blizna pozawałowa. Ta część ściany serca zawsze już będzie kurczyć się gorzej i pracować mniej efektywnie, co będzie odczuwalne dla całego organizmu.

Chorobę wieńcową można podzielić na postać stabilną i niestabilną (ostra zespoły wieńcowe). Stabilna choroba wieńcowa jest najłagodniejszą formą, nie zagraża bezpośrednio życiu, można ją kontrolować odpowiednimi lekami i zmianą trybu życia. Do ostrych zespołów wieńcowych, które mogą być niebezpieczne dla życia pacjenta należą: niestabilna dławica piersiowa (którą można uznać za stan przedzawałowy), ostry zespół wieńcowy bez uniesienia odcinka ST (NSTEMI) i zawał z uniesieniem odcinka ST (STEMI). Podziału tego dokonano ze względu na różne postępowanie lecznicze w każdym z tych przypadków.

3. Przyczyny zawału mięśnia sercowego

Zawał mięśnia sercowego jest następstwem rozwijającej się choroby wieńcowej. Brak swobodnego przepływu krwi do mięśnia sercowego powoduje miażdżyca naczyń, na którą z kolei w dużej mierze rzutuje podwyższony poziom cholesterolu we krwi.

Do najważniejszych czynników występowania miażdżycy naczyń należą m.in.: zwiększenie „złego” cholesterolu, tj. frakcji LDL cholesterolu, nieleczone nadciśnienie tętnicze, otyłość, cukrzyca, palenie papierosów, picie alkoholu i nieprawidłowa dieta.

Niemniej jednak należy pamiętać, że nad większością tych czynników można zapanować poprzez rzucenie palenia, ograniczenie spożywania alkoholu, zastąpienie tłustych potraw zdrową żywnością, ograniczenie wysiłku fizycznego (aczkolwiek porcja „zdrowego ruchu” jest wskazana) oraz regularne wizyty lekarskie i poddawanie się badaniom. Kolejnymi czynnikami ryzyka określanymi jako „miejskie” są siedzący tryb życia i stres.

Należy pamiętać, aby zwłaszcza podczas pracy siedzącej zapewniać naszemu organizmowi codzienną dawkę ruchu, bowiem podczas wysiłku fizycznego serce pracuje szybciej, tworzy się krążenie oboczne, a przez to dostarczana jest większa ilość krwi.

Do pozostałych czynników niosących za sobą ryzyko wystąpienia zawału należą: uwarunkowania genetyczne, płeć, zanieczyszczenie środowiska oraz wiek (wiek krytyczny: u mężczyzn 32-50 lat, u kobiet 45-70).

Pozostałe czynniki ryzyka zawału to:

4. Profilaktyka zawału serca

Profilaktyka choroby wieńcowej opiera się na likwidacji modyfikowalnych czynników ryzyka, tzn. utrzymywanie regularnej aerobowej aktywności fizycznej, utrzymywanie prawidłowego profilu lipidowego, rzucenie palenia papierosów, prawidłowe leczenie nadciśnienia, odpowiednie żywienie, optymalne wyrównanie cukrzycy, ograniczenie spożycia alkoholu oraz regularne badania profilaktyczne.

W profilaktyce dużą rolę odgrywa ocena ryzyka sercowo-naczyniowego, które można ocenić za pomocą karty SCORE. Karta Ryzyka SCORE jest narzędziem służącym do oceny indywidualnego ryzyka zgonu z powodu chorób układu krążenia w ciągu następnych 10 lat na podstawie czynników ryzyka występujących u danej osoby. Karta ta bierze pod uwagę takie czynniki ryzyka jak: wiek, płeć, palenie papierosów, ciśnienie tętnicze skurczowe oraz stężenie cholesterolu całkowitego we krwi. W związku z powyższym można wyznaczyć grupę dużego ryzyka zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych w ciągu 10 lat.

Do takiej grupy należą:

  • Osoby z rozpoznaną chorobą niedokrwienną serca, miażdżycą tętnic obwodowych lub chorobą naczyń mózgowych;
  • Chorzy na cukrzycę;
  • Osoby bez rozpoznanej choroby sercowo-naczyniowej lub cukrzycy, ale: a) z silnym pojedynczym czynnikiem ryzyka – stężenie cholesterolu całkowitego równe lub ponad 320 mg/dl (8 mmol/l), LDL-C równe lub ponad 240 mg/dl (6 mmol/l), ciśnienie tętnicze skurczowe co najmniej 180 mmHg lub rozkurczowe równe lub ponad 110 mmHg; b) u których ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych w ciągu 10 lat wynosi co najmniej 5% (ocenione na podstawie karty SCORE).

Lekarz powinien przyjąć odpowiednie cele profilaktyki, czyli takie wartości parametrów uwzględnianych w czynnikach ryzyka, które pozwolą znacząco zmniejszyć ryzyko sercowo-naczyniowe. U osób z grupy dużego ryzyka (bez typowych objawów choroby sercowo-naczyniowej) oprócz zasad ogólnych (niepalenie papierosów, zdrowe żywienie, codzienna 30-minutowa umiarkowana aerobowa aktywność fizyczna, BMI stężenia glukozy poniżej 110 mg/dl.

Leczenie nadciśnienia, oprócz zaleceń ogólnych, składa się głównie z odpowiedniej farmakoterapii. Leki najczęściej używane w wyrównywaniu ciśnienia tętniczego to inhibitory konwertazy angiotensyny (tzw. IACE), antagoniści receptora angiotensyny II (tzw. sartany), antagoniści receptorów beta-adrenergicznych ( inaczej beta-blokery), antagoniści receptorów alfa1-adrenergicznych (tzw. alfa1-blokery) oraz antagoniści kanałów wapniowych (inaczej Ca-blokery, antagoniści wapnia). Wszystkie leki mogą być stosowane w leczeniu nadciśnienia, jednakże zawsze należy się kierować chorobami towarzyszącymi, które mogą być wskazaniem bądź przeciwwskazaniem do zastosowania odpowiednich leków.

Podczas stosowania wymienionych leków należy zwracać uwagę na ewentualne działania niepożądane mogące pojawić się w trakcie terapii. Inhibitory konwertazy mogą powodować:

  • Suchy, nieproduktywny kaszel;
  • Niedociśnienie;
  • Ostrą niewydolność nerek lub nasilenie niewydolności nerek;
  • Obrzęk Quinckego;
  • Wady wrodzone u dzieci kobiet stosujących IACE w czasie ciąży;
  • Wiele rzadkich działań niepożądanych takich jak: zaburzenia żołądkowo-jelitowe, męczliwość, znużenie, zaburzenia równowagi, zaburzenia snu, szum w uszach, bóle i zawroty głowy, kurcze mięśniowe, reakcje skórne, nadwrażliwość na światło, zaburzenia smaku, uczucie suchości w ustach, zaparcia, biegunki, zapalenie jamy ustnej i języka, wyciek z nosa, zapalenie oskrzeli, eozynofilowe zapalenie płuc, duszność, ginekomastia, zaburzenia czynności wątroby, zapalenie trzustki, fałszywie dodatni wynik testu ANA, przyspieszenie OB, zapalenie stawów i mięśni, gorączka, zapalenie naczyń, eozynofilia, a w przypadku kaptoprylu – neutropenia, czyli zmniejszenie liczby białych krwinek(odnotowano też spadek pozostałych elementów morfotycznych krwi – pancytopenia), białkomocz.

Beta-blokery u niektórych osób mogą wywoływać wiele działań niepożądanych ze strony różnych układów:

  • Ze strony układu krążenia − bradykardia (zwolnienie rytmu serca), niewydolność krążenia, blok przedsionkowo-komorowy, hipotonia (nadmierne obniżenie ciśnienia), ziębnięcie dłoni i stóp;
  • Ze strony ośrodkowego układu nerwowego − oszołomienie, depresja, zaburzenia widzenia, halucynacje, „dziwne” sny, problemy z pamięcią;
  • Ze strony przewodu pokarmowego − nudności, wymioty, bóle brzucha, biegunka lub zaparcie;
  • Ze strony układu oddechowego − zaostrzenie przebiegu lub prowokacja napadu astmy oskrzelowej;
  • u niektórych chorych leczenie może powodować czasową impotencję;
  • beta-blokery należą do czynników diabetogennych. Jako substancje zmniejszające wydzielanie insuliny, leki blokujące receptory beta-adrenergiczne mogą również zwiększać zapotrzebowanie na leki stymulujące wydzielanie insuliny lub pogarszać ich skuteczność. W neuropatii sercowo-naczyniowej w przebiegu cukrzycy beta-blokery mogą, poprzez blokadę współczulną, zwiększać stopień „odnerwienia” układu krążenia i zmniejszać jego adaptację do stresu; mogą wreszcie maskować objawy adrenergiczne hipoglikemii.
Nie tylko zawał. 5 chorób, które mogą objawiać się bólem klatki piersiowej
Nie tylko zawał. 5 chorób, które mogą objawiać się bólem klatki piersiowej [7 zdjęć]

Najczęstszą przyczyną bólu w klatce piersiowej jest zawał serca. Istnieją jednak inne schorzenia, które

zobacz galerię

5. Objawy zawału serca

W przypadku zawału serca głównie odczuwane są bóle wieńcowe. Są one silne, trwają około 20-30 minut. Mogą się one pojawić bez jakiejś uchwytnej przyczyny. Dochodzą do tego także nudności, wymioty, złe samopoczucie, pocenie się, zasłabnięcia. Innymi typowymi objawami zawału serca są:

  • ból w klatce piersiowej,
  • ból za mostkiem,
  • duszność,
  • poty,
  • uczucie lęku,
  • nudności,
  • ewentualnie stany podgorączkowe.

Ból może promieniować do żuchwy, pleców, barków i nadbrzusza. Ból zawałowy trwa przeważnie nie krócej niż 20 minut, często kilka godzin. Na intensywne, długo utrzymujące się bóle nie wpływają ani odpoczynek, ani nitrogliceryna. Zawał serca daje nietypowe, niewielkie dolegliwości lub przebiega zupełnie bezbólowo. Najczęściej zawały bezbólowe występują u osób chorych na cukrzycę, u których neuropatia cukrzycowa jest przyczyną zmniejszonej percepcji bólu. Zdarza się, że zawał serca objawia się w sposób dramatyczny: nagłym zatrzymaniem krążenia i nagłym zgonem sercowym.

6. Rozpoznanie zawału serca

Zawał mięśnia sercowego rozpoznaje się na podstawie spełnienia różnych kryteriów. Najważniejsze kryteria to: objawy, zmiany w elektrokardiogramie oraz podwyższenie wartości markerów biochemicznych. Objawy opisane powyżej są najważniejszym kryterium, gdyż to one kierują chorego do szpitala, jednakże podobne symptomy mogą być zgodne również z innymi chorobami, stąd należy zawsze wykonać EKG i oznaczyć markery (najczęściej troponiny).

Obecnie w polskiej praktyce klinicznej określa się zazwyczaj:

  • jedną z frakcji troponin swoistych dla mięśnia sercowego,
  • CKMB,
  • morfologię + podstawowe parametry układu krzepnięcia,
  • AspAT,
  • OB.

Wraz z dwukrotnym zapisem EKG (w krótkim odstępie czasu) dla doświadczonego zespołu pozwala to prawie natychmiast, jednoznacznie i bez ryzyka pomyłki potwierdzić lub wykluczyć rozpoznanie. Warto pamiętać, że część markerów nie jest specyficzna dla zawału – podniesienie poziomu ALAT, AspAT, GGTP czy LDH towarzyszy także wielu innym schorzeniom, np. wątroby. Ich podwyższony poziom nie musi świadczyć o zawale.

7. Leczenie zawału mięśnia sercowego

Mówiąc o leczeniu, należy omówić osobno sytuację przedszpitalną oraz leczenie szpitalne. W postępowaniu przedszpitalnym ważne jest, aby chory został ułożony w pozycji półsiedzącej (o ile jest przytomny) lub bocznej ustalonej (jeśli jest nieprzytomny). Należy wezwać fachową pomoc medyczną i kontrolować tętno i oddech (jeśli ustanie praca serca i oddech, należy rozpocząć resuscytację krążeniowo-oddechową)). W warunkach domowych należy podać 300-500 mg aspiryny doustnie oraz 0,4-0,8 mg nitrogliceryny podjęzykowo i natychmiast wezwać karetkę. Nie podawać nitrogliceryny przy objawach wstrząsu: pacjent blady, zlany zimnym potem.

Nie wolno podawać preparatów zawierających diklofenak, odradza się podawanie glikozydów nasercowych czy jakichkolwiek innych leków (w tym nasercowych lub nadciśnieniowych). Czas od wystąpienia pierwszych objawów do momentu dostarczenia chorego do szpitala decyduje o możliwości wykonania mechanicznej reperfuzji naczynia lub podania leków trombolitycznych, co ma decydujące znaczenie dla przeżywalności i stopnia uszkodzenia mięśnia sercowego.

Gdy chory trafi do szpitala i zostanie rozpoznany zawał, może liczyć na jedną z trzech metod leczenia:

Według najnowszych badań angioplastyka wieńcowa jest najlepszym rozwiązaniem dla chorego, jednakże nie każdy może liczyć na takie leczenie. Najważniejszym czynnikiem jest czas – od momentu wystąpienia dolegliwości do podjęcia tego zabiegu nie może minąć więcej niż 12 godzin. Po przekroczeniu tego czasu należy indywidualnie rozważyć słuszność tego zabiegu.

Zabieg angioplastyki wieńcowej wykonuje się w pracowniach hemodynamiki oddziałów kardiologii lub kardiologii inwazyjnej. Polega on na uwidocznieniu i udrożnieniu tętnicy dozawałowej. Poprzez nakłucie w tętnicy udowej lub promieniowej wprowadza się do układu tętniczego specjalne cewniki, które po umieszczeniu w opuszce aorty pozwalają zobrazować tętnice wieńcowe serca. Wyróżniamy cewniki lewe i prawe, gdzie za pomocą lewego cewnika można podejrzeć lewą tętnicę wieńcową składającą się z dwóch głównych gałęzi, tj. gałęzi lewej zstępującej oraz gałęzi okalającej, a za pomocą prawego cewnika prawą tętnicę wieńcową. Cały proces wprowadzania cewnika monitorowany jest na monitorze RTG.

Następnie, do tętnic poprzez cewniki wprowadza się płyn kontrastujący (koronarografia), który umożliwia zaobserwowanie ich przebiegu i zmian chorobowych. W miejsce zwężenia lub zakrzepicy zawałowej wprowadza się cieniutki drucik zwany prowadnikiem wieńcowym, który przechodzi przez zmianę (zwężenie) w tętnicy. Po prowadniku wieńcowym wprowadza się w miejsce zwężenia cewnik zaopatrzony w balonik, do którego pompuje się płyn (jest to najczęściej mieszanka kontrastu z solą fizjologiczną) pod ciśnieniem od kilku do kilkunastu atmosfer. Balonik rozszerza światło zwężonego (zamkniętego) naczynia wieńcowego, normalizując w nim przepływ krwi.

Poszerzenia światła naczynia za pomocą balona (bez użycia stentu) nazywa się dylatacją, natomiast gdy na cewniku z balonem znajduje się stent (jest to metalowa siateczka, która podtrzymuje rozszerzone naczynie), nazywamy dylatacją z wszczepieniem stentu. To najskuteczniejsza metoda leczenia świeżego zawału serca z uniesieniem odcinka ST. Czasami może się zdarzyć, że zabieg angioplastyki jest niemożliwy do wykonania i wtedy konieczna jest operacja pomostowania aortalno-wieńcowego (by-pass), która wiąże się z koniecznością wykonania torakotomii.

Leki fibrynolityczne to leki, które podane w odpowiednim czasie od wystąpienia zawału mogą rozpuścić skrzep w tętnicy i uratować mięsień sercowy przed martwicą. Niestety podanie tych leków jest możliwe w przypadku braku przeciwwskazań oraz oczywiście spełnienia kryterium czasowego, czyli 12 godzin od wystąpienia zawału.

Ostatnią metodą jest pomostowanie aortalno-wieńcowe, które jest wskazane, gdy niemożliwe jest zastosowanie leków trombolitycznych lub wykonanie pierwotnej angioplastyki wieńcowej (głównie w przypadkach zaawansowanych zmian miażdżycowych w wielu odcinkach tętnic równocześnie).

8. Powikłania zawału serca

Jak łatwo się domyślić, zawał serca niesie wiele powikłań, zarówno wczesnych, jak i późnych. Do wczesnych zaliczamy:

  • zgon, najczęściej w wyniku nagłego zatrzymania krążenia w mechanizmie migotania komór,
  • wstrząs kardiogenny,
  • poszerzenie się ogniska zawałowego (najczęściej w wyniku poszerzenia się obszaru uszkodzenia reperfuzyjnego lub wstecznego narastania zakrzepicy w zajętej tętnicy wieńcowej),
  • zaburzenia rytmu serca i przewodnictwa,
  • ostrą niewydolność serca z obrzękiem płuc,
  • ostrą dyskinezę mięśnia sercowego (ostry tętniak serca),
  • pęknięcie ściany serca (tamponada serca) lub przegrody międzykomorowej,
  • pęknięcie mięśnia brodawkowatego i ostra niewydolność zastawki mitralnej.

Nieco mniej groźne są powikłania późne, ale w ich przypadku również należy zachować wzmożoną ostrożność. Do takich powikłań należą:

  • zakrzepica przyścienna w komorze nad obszarem zawału i inne powikłania zatorowo-zakrzepowe,
  • pozawałowe zapalenie nasierdzia (łac. pericarditis epistenocardiaca),
  • przewlekły tętniak serca,
  • przewlekła niewydolność krążenia,
  • zespół ramię-ręka,
  • zespół pozawałowy Dresslera.

9. Rokowanie w zawale serca

Rokowanie w zawale zależy od rozległości zawału oraz od szybkiej interwencji kardiologicznej i braku wczesnych powikłań pozawałowych. Po zastosowaniu odpowiedniego leczenia istnieje szansa na odwrócenie zmian pozawałowych. W przypadku opóźnienia pomocy medycznej (powyżej 12 godzin) rokowanie ulega pogorszeniu i zależy od wielu czynników. Po każdym zawale należy stosować odpowiednią rehabilitację.

Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.

Następny artykuł: Zapalenie mięśnia sercowego
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze