Czy antybiotyki mogą przestać działać?

Wielu z nas wydaje się, że nic tak nie stawia na nogi jak antybiotyk. I dlatego też często przyjmujemy go niepotrzebnie. To jednak sprawia, że chorobotwórcze bakterie uodparniają się na jego działanie. Zjawisko to jest niezwykle niebezpieczne. Szacuje się, że do 2050 roku z powodu lekoopornych infekcji może umierać na świecie nawet 10 milionów ludzi rocznie [1]. To więcej niż z powodu nowotworów złośliwych. Czy można temu zapobiec?

Antybiotyki (z greckiego: anti – przeciw, bioticos – związany z życiem) to bardzo młoda grupa leków. Powszechnie stosuje się je dopiero od ponad pół wieku, ale to dzięki nim udało się pokonać wiele śmiertelnych chorób, które wcześniej dziesiątkowały ludzkość.

Odkrycia pierwszego antybiotyku dokonał w latach 20. XX wieku szkocki bakteriolog i lekarz, Alexander Fleming. Podczas porządkowania laboratorium zauważył rosnącą w szklanym naczyniu niebieską pleśń, która zahamowała rozwój bakterii. Naukowiec przeprowadził wiele eksperymentów pochylając się nad wyhodowanym gatunkiem grzyba z rodzaju Penicillium. Ostatecznie wyekstrahował z niego substancję o działaniu bakteriobójczym, którą nazwał penicyliną. Z powodu braku środków nie mógł jednak pogłębić swoich badań. Dopiero niemiecki biochemik Ernst Chain oraz australijski patolog Howard Florey wyizolowali i oczyścili czynny składnik pleśni w takim stopniu, który w 1942 roku umożliwił podanie penicyliny człowiekowi, a następnie wprowadzenie jej do masowej produkcji. Za to odkrycie tuż po zakończeniu II wojny światowej naukowcy otrzymali Nagrodę Nobla [2].

Globalne zapotrzebowanie na penicylinę zaspokojono dopiero w 1950 roku. Leczono nią zapalenie płuc, gruźlicę, błonicę, kiłę i zapalenie opon mózgowych. W ten sposób ocalono tysiące istnień. Z czasem w laboratoriach stworzono antybiotyki syntetyczne. Prace nad tworzeniem nowych leków w tej grupie preparatów jednak nie ustają. Ma to związek z szerzącym się zjawiskiem antybiotykooporności.

Co to jest antybiotykooporność?

Antybiotyki działają jedynie na bakterie, w przypadku wirusów są bezskuteczne. – Aby to zrozumieć, należy zwrócić uwagę na różnice w budowie bakterii i wirusów. Antybiotyki działają na specyficzne cechy bakterii, takie jak ich ściana komórkowa czy unikalne białka. Wirusy natomiast nie posiadają takich struktur, które można by zaatakować za pomocą antybiotyku. Dlatego te leki nie mają żadnego wpływu na wirusy – mówi dr hab. n. med. Wojciech Feleszko.

Bakterie są niezwykle inteligentne, podlegają ciągłym mutacjom. Zmieniają budowę ściany komórkowej, produkują specjalne enzymy niszczące antybiotyki, by w ten sposób rozwinąć oporność na tę grupę leków. A do tego bardzo szybko się namnażają. To dlatego właśnie coraz częściej zdarzają się sytuacje, w których lek, który jeszcze kilka lat temu okazywał się skuteczny, teraz nie jest w stanie zahamować rozwoju infekcji.

– Powszechne stosowanie antybiotyków w medycynie i weterynarii wywiera presję selekcyjną: przeżywają bakterie z genami oporności, dając początek nowym pokoleniom drobnoustrojów lekoopornych. W efekcie już doświadczamy narastającej lekooporności groźnych patogenów i trudności z leczeniem zakażeń – mówi dr hab. n. med. Ernest Kuchar, Kierownik Kliniki Pediatrii z Oddziałem Obserwacyjnym Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego.

Obecnie coraz głośniej mówi się o tym, że w niedalekiej przyszłości antybiotyki przestaną działać. Dla ludzkości będzie to ogromny krok w tył. Zjawisko antybiotykooporności zostało uznane przez Światową Organizację Zdrowia za jedno z dziesięciu największych zagrożeń XXI wieku!

– Zwiększająca się liczba ludności, starzenie się społeczeństw i duża mobilność sprawiły, że oporność na antybiotyki, która rozwinie się lokalnie, szybko rozprzestrzenia się na cały świat. Jak szacuje WHO, w 2050 roku zakażenia bakteryjne, których nie będziemy mieli czym leczyć, mogą zabić 10 milionów ludzi rocznie – więcej niż wszystkie choroby nowotworowe i wypadki drogowe razem wzięte – zauważa dr hab. n. med. Ernest Kuchar.

Problem z roku na rok staje się coraz poważniejszy, dotyczy zarówno szpitali wysokospecjalistycznych, jak i pacjentów leczonych w warunkach domowych. Stąd potrzeba edukacji, budowania świadomości na temat antybiotykooporności, jak również odpowiedzialnej antybiotykoterapii wśród pacjentów, lekarzy oraz farmaceutów. Zadania tego podjęła się firma Sandoz Polska, która zainicjowała ogólnopolską kampanię edukacyjną „Razem przeciwko antybiotykooporności”. Publikowane przez nią materiały edukacyjne mają zwiększyć świadomość na temat antybiotykooporności i racjonalnej antybiotykoterapii wśród Polek i Polaków.

Jak bezpiecznie przyjmować antybiotyki?

1. Antybiotyki działają wyłącznie na bakterie. Nie naciskaj więc na lekarza, by go przepisał.
2. Antybiotyk przyjmuj tylko wówczas, gdy został przepisany przez lekarza. Nigdy nie sięgaj po stare zapasy leku.
3. Lek stosuj zgodnie z zaleceniami lekarza. Przyjmuj go o wyznaczonych porach i tak długo, jak zalecił specjalista. Nie przerywaj terapii, nawet jeśli wszystkie objawy ustąpią. – Aby antybiotyk działał, bakterie muszą być wystawione przez kilka dni bez przerwy na odpowiednio wysokie stężenie tego leku. Jeśli dawka jest zbyt niska lub terapia jest przerywana, czy prowadzona niesystematycznie (z pominięciem jednej lub dwóch dawek), albo zostaje przedwcześnie przerwana przez pacjenta, bakterie mogą przeżyć i stawać się odporne na lek. To jest jeden z głównych mechanizmów, przez które rozwija się antybiotykooporność – tłumaczy dr hab. n. med. Wojciech Feleszko.
4. Przeczytaj ulotkę dołączoną do opakowania, by wiedzieć, jak prawidłowo przechowywać lek (niektóre produkty lecznicze muszą być przechowywane w lodówce lub innych określonych warunkach). Niekiedy też trzeba przygotować zawiesinę z proszku, dolewając wody. Z ulotki dowiesz się, jak zrobić to prawidłowo.
5. Z ulotki dowiesz się też, czy antybiotyk powinien być przyjmowany na czczo, przed, po czy w trakcie posiłku.
6. Pozostałości niewykorzystanego antybiotyku, np. opakowanie zawierające większą ilość leku niż długość terapii przepisanej przez lekarza oddaj do utylizacji. Nie przekazuj leku innym osobom. Nie stosuj też antybiotyków po upływie terminu ważności (mogą być nieskuteczne lub toksyczne).

– Antybiotyk zbędnie zastosowany dzisiaj u jednego chorego może stać się przyczyną niepowodzenia leczenia w przyszłości nie tylko u tego samego chorego, ale też innych pacjentów, także nas i naszych dzieci– podsumowuje dr hab. n. med. Ernest Kuchar.

Materiał powstał w ramach kampanii edukacyjnej "Razem przeciwko antybiotykooporności" zainicjowanej przez Sandoz Polska Sp. z o.o.