Efekt brzasku – objawy, przyczyny i zapobieganie
Efekt brzasku to termin oznaczający wzrost stężenia glukozy we krwi w godzinach porannych. Najczęściej występuje w źle kontrolowanej chorobie cukrzycowej. Przyczyną jest fizjologiczny wyrzut hormonów, których szczyt wydzielania ma miejsce podczas snu, między godziną 3 a 6 rano. Dlaczego tak się dzieje? Czy można temu zapobiegać?
1. Co to jest efekt brzasku?
Efekt brzasku, nazywany również zjawiskiem brzasku lub hiperglikemią o świcie, to zwiększenie stężenia glukozy we krwi, które obserwuje się we wczesnych godzinach porannych (w okolicy godziny 4.-5.). W rezultacie po obudzeniu stężenie glukozy może wynosić 180–250 mg/dl (10–13,09 mmol/l).
Warto podkreślić, że prawidłowy poziom glukozy na czczo, to jest po 8-12 godzinach od ostatniego posiłku, powinien wynosić 70-99 mg/dl (3,9-5,5 mmol/l).
2. Kogo dotyczy efekt brzasku?
Efekt brzasku obserwuje się go w źle kontrolowanej cukrzycy obu typów. Cukrzyca to grupa chorób metabolicznych cechujących się podwyższonym poziomem glukozy we krwi (hiperglikemią), co wynika z defektu produkcji lub działania insuliny wydzielanej przez komórki beta wysp trzustkowych.
Z uwagi na przyczynę i przebieg choroby wyróżnia się przede wszystkim cukrzycę typu 1 i typu 2 (także hiperglikemia poranna w ciąży, czyli cukrzyca ciężarnych, a co za tym idzie także efekt brzasku w ciąży).
W cukrzycy typu 1 efekt brzasku to konsekwencja zwiększonego wydzielania hormonów o działaniu przeciwnym do insuliny w momencie, kiedy podana zewnętrznie insulina powoli zmniejsza swoje stężenie.
W typie 2 cukrzycy zjawisko ma związek z osłabioną insulinowrażliwością. Szacuje się, że problem ten dotyczy od 25 do 50% osób z cukrzycą typu 1 oraz od 3 do 50% osób z cukrzycą typu 2.
Efekt brzasku najczęściej występuje zwłaszcza u chorych na cukrzycę typu 1, szczególnie dzieci, zwłaszcza w okresie dojrzewania, co ma związek ze zwiększonym w tym okresie wydzielaniem hormonu wzrostu przez przysadkę mózgową. Ponieważ jednak hormon ten jest produkowany przez organizm przez całe życie, efekt brzasku występuje u osób w każdym wieku.
Efekt brzasku może być przedłużony w przypadku spożycia wysokowęglowodanowego śniadania lub patologicznego wydzielania kortykosteroidów lub hormonu wzrostu.
3. Przyczyny hiperglikemii o świcie
Przyczyną efektu brzasku jest fizjologiczny wyrzut hormonów, które zwiększają glikemię: adrenaliny, glukagonu, hormonu wzrostu i kortyzolu. Szczyt ich wydzielania następuje w czasie snu, między godziną 3:00 a 6:00 rano. To oznacza wysoki poziom we krwi w godzinach porannych, po przebudzeniu.
U osób zdrowych nie dzieje tak za sprawą mechanizmu kompensującego w postaci dodatkowych wyrzutów insuliny z trzustki. Dzięki temu poziom cukru we krwi nie wzrasta. U diabetyków jest on nieskuteczny, co prowadzi do pojawienia się patologicznego efektu brzasku.
Poranna hiperglikemia nie musi oznaczać efekt brzasku. Zdarza się, że ma on związek z efektem Somogyj. Mówi się o nim, gdy podczas snu poziom cukru obniża się, a organizm uwalnia hormony powodujące wzrost stężenia cukru we krwi. Dzieje się tak, gdy w nocy stężenie insuliny jest za wysokie lub został pominięty ostatni posiłek przed snem.
Wysoki poziom cukru we krwi w godzinach porannych może mieć także inne przyczyny. To na przykład:
- nieodpowiednia dawka bądź rodzaj leku przeciwcukrzycowego,
- spożycie przed snem posiłku obfitującego w węglowodany, tłuszcze i białko,
- stan zapalny lub infekcja,
- brak aktywności fizycznej.
4. Jak zapobiegać efektowi brzasku?
Aby ustalić, czy pojawia się zjawisko brzasku, trzeba przez kilka dni kontrolować glikemię, najlepiej około północy, następnie około godziny 4. i 6. oraz po przebudzeniu się. Świadczy o nim stopniowy wzrost glukozy od godziny 4.
Glikemia o godz. 24.00 powinna mieścić się w normie. Jak zminimalizować ryzyko pojawienia się hiperglikemii o świcie? Niestety nie istnieje jeden sprawdzony sposób. Ponieważ efekt brzasku to najczęściej skutek źle kontrolowanej cukrzycy, kluczowe jest odpowiednia kontrola glikemii. Co robić, a czego unikać? Ważne jest:
- dbanie o prawidłową masę ciała,
- zwiększenie aktywności fizycznej,
- spożywanie na kolację mniejszej ilości węglowodanów i tłuszczów oraz większej ilości białka,
- jedzenie śniadań,
- zwiększenie dawek doustnych leków przeciwcukrzycowych przyjmowanych wieczorem,
- przyjmowanie leków wieczornych lub insuliny później,
- zmiana insuliny długodziałającej ludzkiej na długodziałający analog insuliny lub pompę insulinową u młodych pacjentów z cukrzyca typu 1.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.