Kortyzol - właściwości, stężenie, normy, interpretacja wyników

Kortyzol to naturalny hormon steroidowy, który ma ogromny wpływ na metabolizm. Kortyzol zwany jest też hormonem stresu.

Kortyzol jest hormonem glikokortykosteroidowym, który wytwarzany jest w nadnerczach przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Wydzielanie i synteza kortyzolu uzależnione są od hormonu adenokortykotropowego (ACTH), który z kolei wydzielany jest przez przysadkę mózgową.

Wydzielanie ACTH jest uzależnione od CRH, a regulacja odbywa się na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Wzrost stężenia ACTH powoduje zwiększone wydzielanie kortyzolu. Przy czym znaczny wzrost stężenia kortyzolu we krwi powoduje zahamowanie wydzielania ACTH. Pozwala to zachować równowagę hormonalną w organizmie.

Wydzielanie kortyzolu wykazuje charakterystyczny rytm dobowy, mianowicie najwyższe stężenia kortyzolu obserwujemy w godzinach porannych, a najniższe w późnych godzinach wieczornych.

Większość kortyzolu występuje w surowicy krwi w postaci związanej z białkami osocza, a tylko cześć w postaci wolnej, aktywnej. Kortyzol pełni bardzo wiele istotnych funkcji w organizmie, między innymi ma wpływ na gospodarkę białkową, węglowodanową, tłuszczową oraz wodno-elektrolitową.

Ponadto kortyzol wykazuje działanie przeciwzapalne i immunosupresyjne. Stężenie kortyzolu możemy oznaczać w surowicy krwi oraz w moczu. Badania kortyzolu są wykorzystywane w diagnostyce niedoczynności oraz nadczynności kory nadnerczy.

Badanie stężenia kortyzolu we krwi zalecane jest w związku z podejrzeniem zespołu Cushinga. Zespół Cushinga wynika z nadmiaru kortyzolu we krwi. Do objawów tej choroby należą:

• odkładanie się tkanki tłuszczowej w okolicy twarzy, szyi, tułowia i obojczyków,
• zaburzenia nastroju prowadzące do depresji,
• nadciśnienie tętnicze,
• bezsenność.

Wskazaniem do przeprowadzenia badania stężenia kortyzolu we krwi są także objawy sugerujące zbyt niski poziom kortyzolu i innych hormonów produkowanych przez nadnercza. Do objawów tych należy obniżenie ciśnienia tętniczego, osłabienie i męczliwość.

Kortyzol oznaczamy w surowicy krwi i/lub w dobowej zbiórce moczu. W przypadku stężenia kortyzolu badanie jednorazowe ma niewielką wartość diagnostyczną, dlatego zazwyczaj bada się rytm dobowy wydzielania kortyzolu, wykonując dwa oznaczenia kortyzolu rano między godziną 6, a 10 oraz dwa oznaczenia kortyzolu wieczorem między godziną 18, a 22.

Prawidłowe wartości kortyzolu na ogół mieszczą się w przedziale od 5 do 25 µg/dl, przy czym stężenie wieczorne kortyzolu powinno stanowić co najwyżej 50 proc. stężenia porannego kortyzolu.

Należy jednak pamiętać, że dobowy rytm wydzielania kortyzolu może być zaburzony w przypadku osób, które prowadzą nocny tryb życia, pracują na nocne zmiany, itp.

Kortyzol powinien być interpretowany w oparciu o normy kortyzolu. Normy kortyzolu w surowicy w zależności od pory dnia przedstawiają się następująco:

• godz. 8.00: 5 - 25 ug/dl (0,14 - 0,96 umol/l lub 138 - 690 nmol/l);

• godz. 12.00: 4 - 20 ug/dl ( 0,11 - 0,54 umol/l lub 110 - 552 nmol/l);

• godz. 24.00: 0 - 5 ug/dl (0,0 - 0,14 umol/l lub 0,0 - 3,86 nmol/l).

Oznaczanie stężenia wolnego kortyzolu w dobowej zbiórce moczu odzwierciedla stężenia wolnego kortyzolu we krwi w danym przedziale czasu. Jednak oznaczanie to ma jedynie zastosowanie w diagnostyce hiperkortyzolemii, gdyż kortyzol jest filtrowany przez nerki jedynie w postaci wolnej, nie związanej z białkami.

Dlatego wzrost wydalania wolnego kortyzolu z moczem następuje dopiero wtedy, gdy jego ilość w surowicy krwi znacznie przekroczy możliwości wiązania z białkami osocza. Normy kortyzolu w moczu dobowym zwykle mieszczą się w granicach 80-120 µg/24h.

Kortyzol jest badany w diagnostyce niedoczynności i nadczynności kory nadnerczy. W przypadku nadczynności kory nadnerczy poziom kortyzolu w surowicy krwi jest zwiększony, a ponadto obserwujemy zniesienie rytmu dobowego.

Podobnie 3-4 krotne zwiększenie poziomu kortyzolu ponad normę w moczu dobowym świadczy o hiperkortyzolemii i nadczynności kory nadnerczy.

Objawy nadczynności nadnerczy

Nadczynność nadnerczy doprowadza do zwiększenia poziomu kortyzolu we krwi. W wyniku podwyższonego poziomu kortyzolu zaczynają się pojawiać niepokojące objawy. Najczęstsze przyczyny nadczynności nadnerczy to:

• gruczolak lub rak nadnerczy;
• gruczolak przysadki powodujący nadmierną produkcję ACTH;
• ekotopowa produkcja ACTH, na przykład w drobnokomórkowym raku płuc;
• terapia egzogennie podawanym kortyzolem – hiperkortyzolemia jatrogenna.

Objawy hiperkortyzolemii

Zwiększony poziom kortyzolu w organizmie ma wiele konsekwencji. W przypadku hiperkortyzolemii możemy obserwować następujące objawy:

• nadciśnienie tętnicze;
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej - wzrost poziomu glukozy we krwi, upośledzona tolerancja glukozy;
• otyłość – charakterystyczny rozkład tkanki tłuszczowej na twarzy (księżyc w pełni), szyi, karku, barkach;
• ścieńczenie skóry, fioletowe rozstępy na brzuchu, osłabienie mięśni – jako wyraz zaburzeń gospodarki białkowej;
• osteoporoza;
• upośledzenie odporności organizmu.

W przypadku niedoczynności kory nadnerczy występuje obniżenie poziomu kortyzolu w surowicy krwi poniżej dolnej granicy normy kortyzolu. Niedoczynność kory nadnerczy może wystąpić nagle i wówczas najczęściej jest spowodowana zbyt szybkim odstawieniem egzogennych kortykosteroidów lub uszkodzeniem kory nadnerczy w wyniku urazu, wylewów krwawych, wstrząsu.

Zobacz odpowiedzi na pytania osób, które miały do czynienia z tym problemem:

• Co jest przyczyną wysokiego kortyzolu w organizmie? - odpowiada lek. Jacek Ławnicki
• Jak podnieść poziom kortyzolu bez sterydów? - odpowiada lek. Krzysztof Szmyt
• Czy przyczyną rozstępów może być wysoki kortyzol? - odpowiada dr n. med. Igor Madej

Wszystkie odpowiedzi lekarzy

W postaci przewlekłej niedoczynność nadnerczy może być wynikiem zaniku kory nadnerczy na podłożu autoimmunologicznym, zniszczeniem kory nadnerczy przez przerzuty nowotworowe lub uszkodzeniem przedniego płata przysadki mózgowej.

Objawy hipokortyzolemii

Hipokortyzolemia wynika z obniżenia poziomu kortyzolu. Objawy hipokortyzolemii to:

• spadek masy ciała;
• osłabienie mięśni;
• niskie ciśnienie;
• w przypadku ostrej niedoczynności może dojść do tzw. przełomu nadnerczowego – przebiegającego ze wstrząsem, hipoglikemią, zaburzeniami gospodarki wodno-elektrolitowej.

Należy ponadto pamiętać, że na poziom kortyzolu we krwi mają wpływ takie stany jak infekcje, gorączka, długotrwałe stany chorobowe, otyłość, intensywne ćwiczenia fizyczne.

Źródła

1. Chory z nadciśnieniem: schemat postępowania
2. Burch W.M. Endokrynologia, Urban & Partner, Wrocław 1996, ISBN 83-85842-51-9
3. Herrmann F., Lohmann T., Muller P., Endokrynologia w praktyce klinicznej. Diagnostyka i leczenie, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009, ISBN 978-83-200-3835-4
4. Kokot F. (red.), Choroby wewnętrzne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006, ISBN 83-200-3368-3