Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Dr n. med. Karol Kaziród-Wolski

Otyłość - przyczyny, wpływ na zdrowie, leczenie, powikłania

Avatar placeholder
21.11.2023 15:00
Otyłość ma wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, może przyczynić się do uszkodzenia lub chorób innych narządów.
Otyłość ma wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, może przyczynić się do uszkodzenia lub chorób innych narządów. (Adobe Stock)

Otyłość jest uważana za pandemię XXI wieku. Częstość występowania otyłości na świecie gwałtownie wzrasta. W USA w latach 1991-2003 liczba osób otyłych zwiększyła się od 15% do 25%. W Polsce stwierdza się ją u 19% osób, a łącznie nadwaga i otyłość występuje u 15,7 mln (stan na 2002 r.). Leczenie otyłości i jej powikłań pochłania bardzo dużą część budżetu przeznaczonego na ochronę zdrowia, a dla większości dotkniętych nią ludzi jest przyczyną kompleksów, wycofania społecznego czy problemów zdrowotnych.

spis treści

1. Czym jest otyłość?

Otyłość to choroba przewlekła charakteryzująca się nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej (powyżej 15% masy ciała dorosłego mężczyzny i ponad 25% masy ciała dorosłej kobiety) i wskaźnikiem masy ciała (BMI) równym lub powyżej 30 kg/m2, czego konsekwencją jest pogorszenie jakości życia, niepełnosprawność i zwiększone ryzyko przedwczesnego zgonu.

ROZWIĄŻ TEST

ROZWIĄŻ TEST

Zastanawiasz się, czy grozi ci otyłość? Rozwiąż nasz test i przekonaj się, czy powinieneś zmienić sposób odżywiania i codzienne zwyczaje.

Można wyróżnić otyłość prostą (samoistną, pokarmową), która jest spowodowana nadmierną podażą pokarmów w stosunku do wydatku energetycznego, oraz otyłość wtórną – która może występować w przebiegu wielu chorób.

Zobacz film: "#dziejesienazywo: Czym jest ból?"
Przykłady sylwetek zdrowych i otyłych pacjentów
Przykłady sylwetek zdrowych i otyłych pacjentów [3 zdjęcia]

Otyli chorują na choroby krążenia, cukrzycę typu 2, obturacyjny bezdech senny, nowotwory, zapalenie

zobacz galerię

2. Przyczyny otyłości pierwotnej

Otyłość pierwotna jest wynikiem współdziałania podłoża genetycznego oraz czynników środowiskowych:

  • predyspozycje genetyczne (brak genów odpowiedzialnych za prawidłową przemianę materii) – szacuje się, że są one przyczyną otyłości u ok. 40% osób;
  • prowadzenie nieodpowiedniego trybu życia – szybkie spożywanie pokarmów, niewłaściwa kultura jedzenia, spożywanie zbyt dużej ilości produktów wysokokalorycznych i zawierających duże ilości tłuszczów zwierzęcych oraz węglowodanów, spożywanie używek, brak aktywności fizycznej;
  • czynniki psychologiczne – sytuacje stresowe sprzyjają jedzeniu dużej ilości pokarmów, gdyż staje się to sposobem na tzw. „odreagowanie”; w innych przypadkach jedzenie może być spowodowane stanami depresyjnymi lub być jednym ze sposobów na zabicie czasu.

3. W jakich chorobach otyłość jest objawem?

Istnieje wiele chorób, które objawiają się m.in. otyłością wtórną. Można do nich zaliczyć:

3.1. Zespół Cushinga

Zespół Cushinga to zespół objawów klinicznych wynikających z nadmiaru glikokortykosteroidów, czyli hormonów sterydowych z warstwy pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy.

Zespół ten charakteryzuje szczególny, centralny typ otyłości, z otłuszczeniem tułowia i karku (tzw. byczy kark), z poduszeczkami tłuszczowymi w dołkach nadobojczykowych i ze szczupłymi kończynami; twarz jest zaokrąglona (księżycowata), często zaczerwieniona; krótka otłuszczona szyja.

Obwodowo widoczny jest zanik mięśni kończyn i tułowia. Na skórze brzucha, bioder, sutków, ud, a u osób młodych także wokół dołów pachowych i łokciowych występują czerwone lub czerwonosinawe rozstępy. Widoczne jest także ścieńczenie skóry, może dochodzić do łatwego powstawania wylewów krwawych do skóry, niekiedy samoistnych wybroczyn. Mogą występować różnie nasilone objawy hiperandrogenizmu oraz nadciśnienie tętnicze.

Pacjenci mogą dostrzec zmianę rysów twarzy bądź sylwetki ciała, odczuć osłabienie mięśni i złą tolerancję wysiłku fizycznego oraz podatność skóry na urazy skutkujące powstawaniem siniaków i owrzodzeń. Chorzy mogą odczuwać ponadto:

  • zwiększone pragnienie i częste oddawanie dużych ilości moczu,
  • nadmierny apetyt,
  • ból i zawroty głowy,
  • chwiejność emocjonalną,
  • skłonność do depresji,
  • pogorszenie pamięci,
  • rzadko nawet stany psychotyczne.

Osoby z zespołem Cushinga mogą odczuwać ból kostny związany z osteoporozą, objawy choroby niedokrwiennej czy wrzodowej żołądka i dwunastnicy.

Mężczyźni z tym zespołem mogą mieć osłabienie potencji, a kobiety zaburzenia miesiączkowania. Jako że glikokortykosteroidy to hormony o działaniu również immunosupresyjnym może dochodzić do częstych infekcji, zwłaszcza oportunistycznych, dość często ich przebieg bywa ciężki.

Wystąpienie takich objawów wymaga dokładnej diagnostyki endokrynologicznej. Leczenie obejmuje dwa poziomy. Jednym jest leczenie powikłań takich jak: nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki węglowodanowej i lipidowej, osteoporoza, zaburzenia psychiczne. Drugą składową jest leczenie hiperkortyzolemii, co zależy od przyczyny, gdyż może dotyczyć gruczolaka przysadki, autonomicznego guza kory nadnerczy lub rozrostu guzkowego nadnerczy.

Czasami niektóre powikłania ustępują wraz z wyleczeniem przyczyny zespołu Cushinga.

3.2. Zespół policystycznych jajników

Zespół policystycznych jajników to zaburzenie endokrynne stanowiące bardzo częstą (o ile nie najczęstszą) przyczynę niepłodności. Objawy (w tym otyłość o charakterze centralnym) oraz stopień ich nasilenia różnią się bardzo pomiędzy kobietami.

Przyczyny zespołu są nieznane, ale wiadomo, że insulinooporność (często wtórna do otyłości) jest silnie powiązana z PCOS (wykazuje wysoki stopień korelacji). Obecnie zespół policystycznych jajników można rozpoznać, gdy stwierdzi się dwa spośród trzech kryteriów:

  • Rzadkie owulacje lub brak owulacji,
  • Objawy nadmiaru androgenów (kliniczne lub biochemiczne),
  • Torbielowate jajniki – co najmniej 12 powiększonych pęcherzyków w jajniku (stwierdzonych za pomocą USG ginekologicznego) lub objętość jajników większa niż 10 cm3 oraz gdy inne przyczyny PCOS są wykluczone.
  • Objawy wynikają z zaburzeń hormonalnych, stwierdza się tu hiperinsulinemię, wysoki poziom testosteronu i androstendionu, niski poziom białka wiążącego hormony płciowe (SHBG), DHEA oraz prolaktyna mogą znajdować się w normie lub nieznacznie powyżej normy. Leczenie polega na łagodzeniu objawów oraz zapobieganiu długofalowym skutkom choroby.

3.3. Niedoczynność tarczycy

Niedoczynność tarczycy to zespół objawów wywołanych niedoborem hormonu tarczycy tyroksyny i wynikającym z tego niedostatecznym działaniem trijodotyroniny w komórkach ustroju. Stan ten prowadzi do uogólnionego spowolnienia procesów metabolicznych i rozwoju obrzęku śródmiąższowego wskutek odkładania się w tkance podskórnej, mięśniach i innych tkankach fibronektyny i mających powinowactwo do wody glikozaminoglikanów.

Zespół ten charakteryzuje się pełną gamą objawów ze strony wielu układów oraz licznymi objawami ogólnymi:

  • przyrostem masy ciała,
  • osłabieniem,
  • zmęczeniem i zmniejszoną tolerancją wysiłku,
  • sennością,
  • ogólnym spowolnieniem (psychomotorycznym i mowy),
  • uczuciem chłodu, łatwym marznięciem.

Skóra jest zazwyczaj sucha, zimna, blada o żółtawym zabarwieniu, potliwość jest zmniejszona oraz dochodzi do nadmiernego rogowacenia naskórka. Charakterystycznym objawem jest tzw. obrzęk śluzowaty, który jest obrzękiem podskórnym powodującym pogrubienie rysów twarzy, oraz obrzęk powiek i rąk. Włosy stają się suche, przerzedzone i łamliwe.

Ze strony przewodu pokarmowego można zaobserwować przewlekłe zaparcie, w zaawansowanych przypadkach nawet wodobrzusze czy niedrożność jelit.

Dość charakterystyczne są także zaburzenia psychiczne: zmniejszenie zdolności do skupiania uwagi, zaburzenia pamięci, subkliniczna lub jawna depresja, niestabilność emocjonalna, niekiedy objawy choroby afektywnej dwubiegunowej lub psychozy paranoidalnej. Objawy mogą dotyczyć także układów: krążenia, oddechowego, moczowego, nerwowego, ruchu czy rozrodczego.

Leczenie polega na substytucji hormonem lewotyroksyną.

4. Wpływ otyłości na zdrowie człowieka

Otyłość ma wpływ na funkcjonowanie całego organizmu, może przyczynić się do uszkodzenia lub chorób innych narządów. Skutki otyłości są szczególnie odczuwane przez stawy i kości, gdyż pod wpływem zbyt dużego ciężaru następuje ich degeneracja i zwyrodnienie. U osób otyłych częściej dochodzi do złamań i zwichnięć. Udowodniono, że otyłość zwiększa również ryzyko zapaleń stawów i kości.

Odkładanie się tłuszczu, głównie frakcji LDL cholesterolu, w ścianach naczyniach krwionośnych i pojawienie się blaszek miażdżycowych prowadzą do trudności w przepływie krwi, przez co otyłość podnosi ryzyko powstania chorób sercowo-naczyniowych.

Niewydolność serca, charakterystyczna dla osób otyłych, skutkuje zaburzeniami w oddychaniu, co w następstwie może spowodować niedotlenienie mózgu, a w konsekwencji zgon.

Otyłość przyczynia się też do wystąpienia:

Zmorą ludzi otyłych są także żylaki kończyn dolnych oraz wzrost zagrożenia zachorowania na takie schorzenia, jak: udar mózgu, nowotwory, bezpłodność, kamica pęcherzyka żółciowego.

Ponadto otyłość jest związana z ryzykiem wystąpienia niealkoholowego stłuszczenia wątroby, co może prowadzić do stanow zapalnych i poważniejszych schorzeń wątroby. Może także zwiększać ryzyko wystąpienia zgagi, choroby refluksowej przełyku oraz innych problemów z układem pokarmowym.

Otyłość obniża również samopoczucie i powoduje, że wzrasta ryzyko śmierci.

5. Leczenie niefarmakologiczne otyłości

Nie wszyscy wiedzą, że do leczenia kwalifikują się już osoby z nadwagą i co najmniej jednym powikłaniem otyłości oraz wszyscy z otyłością.

W procesie leczenia powinni uczestniczyć: dietetyk, rehabilitant, psycholog i lekarz.

Podstawową metodą leczenia jest dieta. Ilość kalorii dostarczanych w pokarmach powinna być mniejsza o 500-1000 kcal na dobę. Szybkość redukcji masy nie powinna być większa niż 0,5-1 kg na tydzień i o 10% wartości wyjściowej w ciągu 6 miesięcy. Znaczy to, że jeśli ktoś waży 120 kg, to powinien chudnąć 2-4 kg w miesiącu, a po pół roku powinien ważyć ok. 96-108 kg.

Co do jakościowych zaleceń to w diecie należy ograniczyć ilość spożywanych tłuszczów, uzupełnić dietę warzywami, owocami i pokarmami resztkowymi oraz regularnie spożywać posiłki. Każdy otyły pacjent powinien zostać w tym zakresie wyedukowany.

Wysiłek fizyczny jest niezastąpioną metodą walki z otyłością i jej leczenia. Wskazany jest tu wysiłek aerobowy (co najmniej 30 minut dziennie). Podczas wysiłku fizycznego należy pamiętać o odciążaniu stawów.

Wpływ wysiłku fizycznego na organizm człowieka otyłego jest wielopoziomowy – zwiększa zużycie energii, termogenezę poposiłkową i wydolność fizyczną, pomaga także utrzymać lub zwiększyć masę mięśniową podczas stosowania diety ubogokalorycznej, zapobiega zjawisku odbicia (efekt jo-jo) a także poprawia nastrój, łagodząc stres (poprzez zwiększenie wydzielania beta-endorfin).

Niezwykle istotna jest również psychoterapia – tutaj zastosowanie ma głównie terapia behawioralna. Każdy chory powinien przeanalizować zachowania żywieniowe oraz aktywność fizyczną i zmodyfikować je. Ważne jest, aby obierać proste cele i osiągać je stopniowo, drobnymi krokami. Pomocne jest również prowadzenie dzienniczka, w którym zapisuje się spożyte pokarmy, aktywność fizyczną oraz masę ciała, najczęściej w formie wykresu.

6. Leki na otyłość

Leczenie farmakologiczne stosuje się u osób z otyłością albo z nadwagą i BMI ponad 27 kg/m2 oraz co najmniej jedną chorobą związaną z otyłością, jeśli nie udało się wystarczająco zmniejszyć masy ciała za pomocą diety, aktywności fizycznej czy psychoterapii. Na dzień dzisiejszy stosowane są dwa leki: sibutramina oraz orlistat.

Sibutramina opiera swoje działanie na hamowaniu wychwytu zwrotnego noradrenaliny, serotoniny i dopaminy.

Przekłada się to na zmniejszone spożycie pokarmów poprzez wcześniejsze uczucie sytości podczas jedzenia i opóźnienie przyjęcia kolejnych posiłków. Prawdopodobnie lek pobudza również termogenezę. Dotychczasowe dane wykazały, że po rocznym stosowaniu leku masa ciała ulegała obniżeniu o ok. 5 kg.

Niestety niektórzy pacjenci odczuwali działania niepożądane, takie jak: suchość w ustach, zaparcia, bezsenność, niewielkie przyspieszenie czynności serca i niewielki wzrost ciśnienia tętniczego.

Nie wszystkie osoby mogą skorzystać z tego leku, gdyż istnieją ściśle wyraźne przeciwwskazania do jego stosowania:

  • niekontrolowane nadciśnienie tętnicze,
  • choroba wieńcowa,
  • zastoinowa niewydolność serca,
  • przebyty udar mózgu,
  • niewydolność nerek,
  • rozrost gruczołu krokowego z zaleganiem moczu,
  • jaskra ze zmniejszonym kątem przesączania,
  • jednoczesne leczenie inhibitorami monooksydazy lub wybiórczymi inhibitorami wychwytu serotoniny.

Orlistat działa poprzez hamowanie trawienia i wchłanianie tłuszczów oraz zwiększa wydalanie tłuszczów z kałem. Mechanizm polega na wiązaniu się z lipazami jelitowymi – są to enzymy odpowiedzialne za trawienie tłuszczów.

7. Leczenie operacyjne otyłości

Leczenie operacyjne nie jest podstawową metodą leczenia, ale stosowane jest po 2 latach intensywnego leczenia zachowawczego (dieta i ćwiczenia fizyczne). Wskazaniami do operacji są: BMI powyżej 40 oraz BMI powyżej 35 u chorych z istotnymi powikłaniami spowodowanymi otyłością.

Określono wyraźne przeciwwskazania do operacji:

  • wiek poniżej 18 lat lub powyżej 55 lat,
  • choroby endokrynologiczne,
  • zaburzenia psychiczne,
  • choroby zapalne przewodu pokarmowego,
  • uzależnienie od alkoholu i narkotyków,
  • przewidywany brak współpracy z chorym po operacji.

Istnieje wiele metod operacyjnych, ogólnie można je podzielić na zabiegi restrykcyjne oraz zabiegi zaburzające wchłanianie. Te pierwsze zmniejszają ilość przyjmowanego pokarmu – już nawet po niewielkich posiłkach u pacjenta szybko pojawia się uczucie sytości. Spożywanie nadmiernych ilości pożywienia powoduje ból w nadbrzuszu, którego złagodzenie wymaga niekiedy wywołania wymiotów.

Zabiegi zaburzające wchłanianie zmieniają proces trawienia, upośledzając wchłanianie spożytego pokarmu i zwiększając wydalanie go z kałem. Spożywanie nadmiernych ilości pożywienia prowadzi zwykle do nasilonej biegunki i wzdęcia.

Aktualne opcje terapeutyczne to zabiegi opasania żołądka, pionowa plastyka żołądka, zespolenia omijające żołądka i wyłączenie dwunastnicy. Wszystkie te zabiegi można wykonywać laparoskopowo.

Różne operacje można ze sobą łączyć np. opasanie żołądka jest łatwiejsze technicznie do wykonania u bardzo otyłego pacjenta z BMI powyżej 55. Po osiągnięciu stabilizacji utraty masy ciała można rozważyć usunięcie opaski i wykonanie zespolenia omijającego może umożliwić dalszą redukcję masy ciała.

Opaska żołądkowa ma postać pierścienia, w którym wewnętrzny mankiet może być napełniany powietrzem. Pierścień umieszcza się laparoskopowo na żołądku z wytworzeniem niewielkiego (około 50 ml) zbiornika żołądkowego. W celi zwężenia lub rozluźnienia pierścienia dookoła żołądka mankiet można napełniać powietrzem lub opróżniać, dokonując wstrzyknięć do portu umiejscowionego w tkance podskórnej. Im ciaśniejszy jest mankiet, tym dłużej pokarm wchodzący do zbiornika żołądkowego przemieszcza się przez pierścień do pozostałej części żołądka i przewodu pokarmowego. Wydłuża to czas trwania sytości.

Zespolenie omijające żołądka polega na zamknięciu żołądka za pomocą szwu mechanicznego. Efektem jest ograniczenie pasażu treści pokarmowej, dodatkowo osiąga się znaczące upośledzenie wchłaniania.

Większość chorych po zabiegach restrykcyjnych może stopniowo zwiększać ilość przyjmowanego pokarmu wraz z powiększeniem się zbiornika żołądkowego. Do tego czasu jednak można osiągnąć docelowy spadek masy ciała i poprawę nawyków żywieniowych, co pozwoli na utrzymanie efektu.

8. Powikłania otyłości

Do najczęściej występujących powikłań otyłości zaliczamy:

Każdy z nas powinien przestrzegać zasad zdrowego żywienia oraz utrzymywać regularną aktywność fizyczną, jednakże nie zawsze o tym pamiętamy, ulegając zachciankom i lenistwu. Zawsze jest czas, aby to zmienić. Tylko kilka wieków temu otyłość była oznaką majętności i dobrego statusu, dzisiaj jest niczym więcej jak chorobą.

Zobacz także:

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Następny artykuł: Chirurgia bariatryczna
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze