Choroba zwyrodnieniowa
Choroba zwyrodnieniowa stawów (ang. Osteoarthritis, OA) to coraz bardziej powszechny problem, jest jedną z tzw. chorób cywilizacyjnych, do których przyczynia się siedzący tryb życia, niedostateczna ilość i jakość ruchu. Pierwszymi objawami choroby zwyrodnieniowej stawów są zwykle bóle stawów. Z czasem dochodzą takie objawy jak trzeszczenie stawów, ograniczenie naturalnej ich ruchomości i problemy z poruszaniem się. U chorego może dochodzić do uszkodzenia chrząstki stawowej, wtórnych stanów zapalnych stawów, tworzenia wyrośli kostnych, stwardnienia warstwy podchrzęstnej i powstania torbieli podchrzęstnych. W zaawansowanej fazie choroby stawy są wyraźnie powykrzywiane, każdy ruch sprawia ból, a chory nie jest w stanie podejmować normalnej aktywności fizycznej i jakość życia wyraźnie obniża się. Na uszkodzenia narażony jest zwłaszcza odcinek lędźwiowy kręgosłupa. Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa ma związek z przedwczesnym zużyciem i zwyrodnieniem tkanek, które tworzą stawy.
- 1. Zapadalność i przebieg choroby zwyrodnieniowej
- 2. Przyczyny choroby zwyrodnieniowej
- 3. Objawy zwyrodnienia stawów
- 3.1. Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego
- 3.2. Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego
- 3.3. Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa
- 3.4. Choroba zwyrodnieniowa stawów dłoni
- 4. Leczenie zwyrodnienia stawów
1. Zapadalność i przebieg choroby zwyrodnieniowej
Zwyrodnienie stawów to najczęstsza dolegliwość ze strony układu ruchu, istotnie ograniczająca aktywność fizyczną dotkniętych nią osób. Jest to choroba wieku starszego. Uważa się, że połowa osób po przekroczeniu 40. roku życia oraz każda osoba po przekroczeniu 55. roku życia ma w stawach zmiany charakterystyczne dla choroby zwyrodnieniowej. Profilaktyka choroby powinna dążyć do możliwego ograniczania jej zewnętrznych objawów i wydłużania czasu pełnej sprawności stawów. Choroba ta w Polsce jest najczęstszą przyczyną orzeczeń o inwalidztwie. Choroba występuje z równą częstością u kobiet i mężczyzn, jednak kobiety są zwykle dotknięte nią w większym stopniu, bardziej doświadczając jej konsekwencji w codziennym życiu. Wśród starszych osób w wieku podeszłym, gdzie nasilenie zmian jest bardzo wysokie, zdecydowanie przeważają kobiety, choć może mieć to związek z ich średnim dłuższym trwaniem życia.
Choroba zwyrodnieniowa stawów obejmuje zwykle jeden lub kilka stawów. Rzadko przyjmuje postać wielostawową, atakując wiele stawów jednocześnie. Jej postać związana jest z bezpośrednią przyczyną powstawania zwyrodnień.
Na powstanie choroby zwyrodnieniowej stawów wpływać może szereg procesów biologicznych i mechanicznych, które zaburzają naturalny proces odtwarzania się chrząstki stawowej oraz części kości znajdującej się bezpośrednio przy stawie, tzw. warstwy podchrzęstnej. Chrząstka stawowa pełni w stawie najważniejszą funkcję, bezpośrednio przenosząc siły działające na staw, jednocześnie będąc poddaną tarciu. Aby staw mógł funkcjonować w pełni sprawnie, musi następować ciągły proces odtwarzania się startej warstwy chrząstki. Niezbędne ku temu jest prawidłowe ukrwienie i odżywienie chrząstki. W przebiegu choroby zwyrodnieniowej stawów to właśnie chrząstka, jako najbardziej wrażliwa tkanka stawu, jest atakowana jako pierwsza. W początkowej fazie dochodzi do jej fizycznego powiększenia. Jest to jednak powiększenie pozorne, związane z powstającym obrzękiem w ramach chrząstki na skutek uszkodzeń wewnętrznych tkanki. Taka obrzęknięta chrząstka nie jest w stanie spełniać swojej funkcji przenoszenia ciężaru i ulega dalszemu uszkodzeniu. Z czasem jej wysokość zmniejsza się i przeciążenia zostają przenoszone bezpośrednio na pozostałe tkanki stawu, które również ulegają uszkodzeniom. W warstwie podchrzęstnej tworzą się zmiany – torbiele zwyrodnieniowe (geody), zagęszczenia (sklerotyzacja) oraz wyrośla kostne (osteofity), które wrastają w chrząstkę. W błonie maziowej stawu dochodzi do stanu zapalnego. Torebka stawowa oraz więzadła, utrzymujące stabilność stawu, tracą elastyczność i grubieją. W samej jamie stawowej pojawia się wysięk. Wszystkie struktury stawu ulegają degradacji i tracą zdolność spełniania swych fizjologicznych funkcji.
Niekiedy wyrośla kostne – osteofity – są na tyle liczne, że dochodzi do usztywnienia stawu. Mówimy wtedy o hiperostozie usztywniającej stawu, powodującej jego ograniczoną ruchomość.
Choroba zwyrodnieniowa stawów ma również podłoże zapalne. W okresie jej nasilenia pojawiają się miejscowo typowe objawy stanu zapalnego – zaczerwienienia, obrzęki oraz podwyższenie temperatury. Ponieważ jednak chrząstka nie posiada naczyń krwionośnych, nie rozwijają się ogólnoustrojowe objawy procesu zapalnego w odpowiedzi na miejscowe zapalenie. W badaniach ogólnych nie stwierdza się podwyższonych wskaźników stanu zapalnego, jak temperatura czy odczyn OB.
2. Przyczyny choroby zwyrodnieniowej
Wyróżnia się chorobę zwyrodnieniową stawów w postaci pierwotnej oraz wtórnej. Przyczyny powstawania choroby w formie pierwotnej są z definicji nieznane. Do jej powstawania przyczyniają się takie czynniki ryzyka jak płeć żeńska, starszy wiek, otyłość, niedobory estrogenu, niekorzystne odżywianie czy osłabienie mięśni okołostawowych. Do przyczyn postaci pierwotnej zaliczyć też można skłonność genetyczną. Zidentyfikowany został gen, który wyraźnie zwiększa szansę rozwinięcia się choroby. Ponadto niedokrwienie warstwy chrzęstnej stawu na skutek miażdżycy naczyń krwionośnych jest częstą przyczyną powstawania zmian zwyrodnieniowych.
Postać wtórna choroby wiąże się z powstawaniem uszkodzeń stawów na skutek urazów mechanicznych, przeciążeń, infekcji czy dysfunkcji pewnych tkanek czy organów, które upośledzają fizjologiczne funkcjonowanie stawów. Sam proces degeneracji stawów jest wtórny do wymienionych przyczyn.
Częstą przyczyną zwyrodnień stawów są urazy. Można tu wyróżnić po pierwsze urazy ostre, jak zwichnięcia stawów i złamania kości, których powikłaniem może być wadliwe ułożenie kości w stawie, prowadzące do procesów martwicy i degradacji chrząstki, dającej obraz choroby zwyrodnieniowej. Z drugiej strony, można być narażonym na przewlekłe przeciążenia stawów, które również mogą skutkować powstawaniem zwyrodnień. Szczególnie narażeni są zawodowi sportowcy oraz pracownicy fizyczni, wykonujący jeden określony typ pracy, w której obciążona jest określona grupa stawów. Na przykład praca wymagająca częstego zginania kolan czy kręgosłupa prowadzić będzie z wysokim prawdopodobieństwem do powstawania zwyrodnień w obrębie tych stawów.
Na mechaniczne powstawanie choroby zwyrodnieniowej w postaci wtórnej narażone są również osoby z wadami postawy, u których stawy pracują w nienaturalnym położeniu i pewne fragmenty chrząstki obarczone są większym niż fizjologiczny naciskiem. Podobnie osoby z dużą nadwagą są predysponowane do szybszego postępowania procesu degradacji chrząstki stawowej na skutek większego nacisku. Również osłabienie siły mięśni szkieletowych wokół stawu, na skutek zbyt małego ich używania, prowadzić będzie do destabilizacji stawu i możliwych jego zwyrodnień.
Wtórna choroba zwyrodnieniowa powstaje też jako reakcja na choroby kości i stawów, takie jak reumatoidalne zapalenie stawów czy choroba Perthesa. Ta ostatnia jest martwicą głowy kości udowej, głównie u chłopców w wieku dziecięcym, powodującą zwyrodnienie stawu biodrowego.
Kolejną grupą schorzeń mogących przyczyniać się do powstawania zwyrodnień stawów są choroby metaboliczne, w przebiegu których w tkankach odkładają się pewne substancje, negatywnie wpływające na proces regeneracji chrząstki. W przebiegu choroby Wilsona (genetycznie uwarunkowana akumulacja miedzi w organizmie), choroby Gauchera (genetycznie uwarunkowane odkładanie się glukozyloceramidu w tkankach), alkaptonurii (genetycznie uwarunkowanie zaburzenie metabolizmu kwasu homogentyzynowego) czy hemochromatozy (nadmierne wchłanianie żelaza), dochodzi zwykle do przyspieszonego procesu zwyrodnienia stawów, często wielu jednocześnie.
Inne czynniki zewnętrzne mogące przyczyniać się do zwyrodnień stawów to odmrożenia, przejście choroby kesonowej, cukrzyca, choroby endokrynologiczne tarczycy i przytarczyc, akromegalia i inne, mogące powodować zaburzenia prawidłowego procesu regeneracji chrząstki stawowej.
3. Objawy zwyrodnienia stawów
Wczesne stadium choroby charakteryzuje się niewielkimi dolegliwościami bólowymi. Ból pojawia się jedynie w momencie ruchu w stawie. W bardziej zaawansowanych formach choroby ból może towarzyszyć choremu cały czas, a nawet w nocy, podczas spoczynku, utrudniając zaśnięcie. Charakterystycznym objawem jest stosunkowo wysoka bolesność w czasie kilku pierwszych ruchów po okresie bezruchu, która ustępuje lub się zmniejsza w miarę poruszania. Stąd popularne powiedzenie starszych ludzi, że dziadek musi „rozruszać kości”.
Z czasem pojawia się ograniczenie ruchomości w stawie. Porażony staw nie jest w stanie wykonywać w pełni swej fizjologicznej pracy. Wtórnie pojawia się zanik mięśni wokół stawu, które nie są używane wskutek braku możliwości pracy stawu.
Rzadziej i w bardziej zaawansowanych formach choroby występują takie objawy jak trzeszczenie podczas ruchu w stawie, poszerzenie wizualne stawu i jego deformacja, ból w wyniku dotykania stawu oraz widoczne gołym okiem wysięki.
3.1. Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego
Choroba zwyrodnieniowa stawu biodrowego (koksartroza) jest jedną z najczęstszych postaci choroby. Dotyka głównie starszych osób lub jest powikłaniem dysplazji stawów biodrowych u małych dzieci.
Ból jest odczuwany zwykle w pachwinie, ale może być również zlokalizowany w innych miejscach w udzie, a nawet w kolanie. Natomiast nie jest odczuwany powyżej stawu. Ograniczenie ruchomości stawu następuje stosunkowo szybko. Dochodzi do zmian wtórnych w postaci zaniku mięśni pośladka i uda, skrócenia kończyny. Co ciekawe, zmiany te dotykać mogą również zdrowej kończyny, jeśli porażony jest tylko jeden staw, na skutek ogólnego ograniczenia ruchomości i aktywności fizycznej oraz większego przeciążania zdrowej kończyny.
3.2. Choroba zwyrodnieniowa stawu kolanowego
W przypadku dotknięcia stawu kolanowego (gonartroza) chory odczuwa ból w kolanie oraz w górnej części podudzia. Zwyrodnieniu stawu kolanowego towarzyszy zwykle szpotawość lub koślawość. Szczególną bolesność chorzy odczuwają podczas schodzenia ze schodów. W bardziej zaawansowanej formie zginanie stawu kolanowego powoduje nieprzyjemne odczucie trzeszczenia i ścierania, które można wyczuć przyłożoną ręką. W bardziej zaawansowanych formach może dochodzić do permanentnego przykurczu w stawie kolanowym – chory nie jest w stanie wyprostować nogi, co znacznie utrudnia chodzenie i normalne funkcjonowanie chorego. Stanowi to wskazanie do rozważenia operacji wszczepienia endoprotezy stawu kolanowego.
W leczeniu bólu związanego ze zwyrodnieniem stawu kolanowego stosunkowo dużą skuteczność osiąga się, stosując zewnętrzne leki przeciwzapalne w postaci maści. Ich zastosowanie pozwala uniknąć stosowania leków ogólnoustrojowych, obciążających cały organizm.
3.3. Choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa
Zmiany zwyrodnieniowe w chorobie zwyrodnieniowej stawów kręgosłupa dotyczą zwykle krążka międzykręgowego, stawów międzykręgowych oraz trzonów kręgowych. W początkowym stadium choroby następuje obniżenie wysokości krążka międzykręgowego, zmniejszenie przestrzeni między trzonami kręgów i podwichnięcie w stawach międzykręgowych. W taki sposób powstają zmiany zwyrodnieniowe. Mogą one dotyczyć odcinka piersiowego, szyjnego lub lędźwiowo-krzyżowego kręgosłupa. Ostry ból pojawia się, gdy ma miejsce przepuklina krążka międzykręgowego z odczynem zapalnym otaczających go tkanek. W wyniku przemieszczenia krążka do kanału kręgowego powstaje ucisk na korzenie nerwowe, który może wywołać poważne objawy neurologiczne, na przykład niedowład mięśni i zaburzenia czucia.
Objawy choroby zależą od lokalizacji zmian zwyrodnieniowych:
- choroba zwyrodnieniowa właściwych stawów kręgosłupa – jej symptomy to tępy ból, który pojawia się i nasila w pozycji stojącej,
- choroba zwyrodnieniowa stawów unkowertebralnych – typowy dla niej jest ból karku podczas obracania głową,
- choroba zwyrodnieniowa segmentu kręgowego wtórna do przewlekłej przepukliny jądra miażdżystego – charakterystyczne są dla niej dolegliwości bólowe podczas stania i chodzenia,
- choroba zwyrodnieniowa kręgosłupowo-żebrowa – chory odczuwa przewlekłe i tępe bóle pleców ,
- hiperostoza usztywniająca kręgosłupa – dotyka przynajmniej trzech trzonów kręgowych, a chory ma ograniczoną elastyczność kręgosłupa i przewlekłe, lecz umiarkowane bóle.
3.4. Choroba zwyrodnieniowa stawów dłoni
Dotyka najczęściej stawy międzypaliczkowe dalsze (w końcówkach palców). Powstające w przebiegu choroby osteofity tworzą charakterystyczne zgrubienia tych stawów, tzw. guzki Heberdena i Boucharda. Zwyrodnienie w obrębie stawów dłoni charakteryzuje się stosunkowo słabym bólem, ze względu na niewielkie siły działające na te stawy. Ponadto, chorzy zachowują zwykle sprawność dłoni pozwalającą na normalne funkcjonowanie. Jest to najmniej odczuwalna i przykra dla chorego spośród popularnych form choroby zwyrodnieniowej stawów.
4. Leczenie zwyrodnienia stawów
Rozpoznania choroby dokonuje się na podstawie zebranego wywiadu, zewnętrznych objawów oraz technik obrazowania wnętrza stawu, jak badanie RTG, tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny czy za pomocą kamery podczas zabiegu artroskopii. Skuteczność leczenia jest większa, gdy jest ono kompleksowe. Z jednej strony podaje się środki farmakologiczne mające osłabić ból, a z drugiej prowadzi terapię mającą za zadanie zlikwidowanie lub ograniczenie przyczyny powstawania zwyrodnień.
W zapobieganiu bólowi stosuje się najczęściej paracetamol. Paracetamol jest preferowany ze względu na możliwość względnie bezpiecznego stosowania go przez dłuższy okres. Jeśli paracetamol okaże się nieskuteczny, stosuje się zwykle niesteroidowe leki przeciwzapalne doustnie. Jeśli te okażą się nieskuteczne lub istnieją medyczne przeciwwskazania do ich stosowania, rozważa się zastosowanie opioidów. W szczególnych przypadkach, gdy występuje brak reakcji na leki ogólnoustrojowe lub medyczne przeciwwskazania do ich podawania, można rozważyć stosowanie leków sterydowych dostawowo przez iniekcję (glikokortykosteroidy). Jest to dość ryzykowna terapia, mogąca spowodować zakażenia w obrębie stawu i przyczynić się do martwicy chrząstki stawowej. Zalecana jest jedynie u pacjentów z istotnymi wysiękami wewnątrzstawowymi i cierpiących na bardzo silny ból. Niestety przynosi ona tylko czasową poprawę, a jej ponawianie prowadzi zwykle do całkowitego zniszczenia wnętrza stawu.
Równolegle do leczenia farmakologicznego bólu zaleca się stosowanie rehabilitacji, mającej za zadanie nie dopuścić do dalszego pogłębiania się zwyrodnienia. Niestety zwyrodnienia stawów cechuje brak możliwości cofnięcia ich postępu w drodze rehabilitacji. Zwiększeniu aktywności fizycznej powinno towarzyszyć możliwe oszczędzanie dotkniętego stawu. Zaleca się stosowanie lasek ortopedycznych, kuli, specjalistycznego obuwia czy zewnętrznych stabilizatorów stawu. Bardzo ważne jest szczegółowe instruowanie chorego na temat zasad właściwego postępowania z chorym stawem, metod jego wzmacniania przy jednoczesnym nieprzeciążaniu. Chorzy nieraz potrzebują wsparcia psychologicznego, by poradzić sobie z ewentualną koniecznością ograniczenia dotychczasowej aktywności zawodowej.
Chorym z nadwagą zaleca się możliwie szybkie schudnięcie. W profilaktyce stawów ważna jest też odpowiednia dieta. Uważa się, że dieta bogata w węglowodany, szczególnie ziarna zbóż, może przyczyniać się do szybszego rozwoju choroby. Każdorazowo leczenie powinno być dobrane indywidualnie do pacjenta. Jeśli leczenie zachowawcze nie przynosi pożądanych rezultatów, konieczna może być operacja. W przypadku słabo zaawansowanych zmian stosuje się artroskopowe oczyszczanie stawu z tkanek zmienionych chorobowo oraz płukanie roztworem soli.
W przypadku poważnych zmian w obrębie stawów biodrowego i kolanowego należy rozważyć wszczepienie endoprotez stawu. Są to sztuczne stawy, wykonane z tytanu i materiału ceramicznego. Zastępują one naturalne części ruchome stawu. Przyczyniają się zwykle do całkowitego ustąpienia bólu i przywrócenia fizjologicznej ruchomości stawu. Pomyślne przejście takiej operacji przyczynia się do znacznej poprawy jakości życia, możliwości zwiększenia aktywności fizycznej, a pośrednio do poprawy ogólnego stanu zdrowia. Zmiany zwyrodnieniowe nie tylko powodują ból, ale i ograniczają ruchomość. Dlatego też każda choroba zwyrodnieniowa stawów wymaga leczenia. Zwłaszcza choroba zwyrodnieniowa kręgosłupa nie powinna być lekceważona. Zdrowy kręgosłup to podstawa dobrego samopoczucia. Nie wystarczy wiedzieć, co to jest zwyrodnienie kręgosłupa - o zdrowe plecy trzeba dbać.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.