Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Lek. Aneta Zwierzchowska

Zator płucny i zawał płuca. "Jedną z najczęstszych przyczyn jest zakrzepica"

Zator płucny objawia się często poprzez nagły, silny ból w klatce piersiowej
Zator płucny objawia się często poprzez nagły, silny ból w klatce piersiowej (Getty images)

Zator płucny to powikłanie, które stwarza często poważne zagrożenie dla życia. Zawał płuca jest następstwem zablokowania światła rozgałęzień tętnicy płucnej. Pojawia się wówczas nagły napad duszności, oddech staje się płytki i przyspieszony. Niekiedy występuje tępy ból za mostkiem oraz silny niepokój. Czasami może pojawiać się gorączka i kaszel. Objawy zawału płuca są dość podobne do objawów zawału serca.

Artykuł jest częścią akcji "Pomyśl o sobie – sprawdzamy zdrowie Polaków w pandemii". Wypełnij TEST i dowiedz się, czego tak naprawdę potrzebuje twój organizm.

spis treści

1. Zator płucny i zawał płuca

Zator tętnicy płucnej nazywamy inaczej zatorem płucnym (ang. pulmonary embolism). Ta ostatnia nazwa jest stosowana przez lekarzy częściej niż pierwsza, która z kolei stanowi definicję problemu. Zator płucny powstaje bowiem, gdy gwałtownemu zamknięciu ulegnie tętnica płucna lub jej gałąź. Tętnice płucne (lewa i prawa) są gałęziami pnia płucnego. Dostarczają one odtlenowaną krew z prawej komory serca do płuc, gdzie krew ta ulega utlenowaniu.

Jak podkreśla prof. Łukasz Paluch, flebolog, zator w tętnicy płucnej jest zwykle konsekwencją zakrzepicy żył głębokich, najczęściej kończyn dolnych.

Zobacz film: "W jakim stanie są płuca Polaków?"

- Jedną z najczęstszych przyczyn zatorowości płucnej jest zakrzepica żył kończyn dolnych, czyli sytuacja, w której dochodzi do zakrzepicy w naczyniach żylnych kończyn dolnych, skrzep ulega migracji, przemieszcza się do naczyń płucnych i zamyka naczynia płuc powodując zatorowość – wyjaśnia w rozmowie z WP abcZdrowie prof. Paluch.

Lekarz dodaje, że zatorowość płucna może być przyczyną wielu schorzeń. Zwiększone ryzyko wystąpienia zatoru tętnicy płucnej występuje u osób, u których łatwiej może dojść do tworzenia się skrzepów krwi w naczyniach, tzn. u tych, które:

  • cierpią na zaawansowaną niewydolność mięśnia sercowego lub choroby krwi ułatwiające krzepnięcie,
  • stosują terapię hormonalną, w tym antykoncepcję
  • są otyłe,
  • są odwodnione,
  • przeszły poważne zabiegi chirurgiczne, szczególnie w obrębie kończyn dolnych i jamy brzusznej,
  • chorują na nowotwory złośliwe,
  • mają sepsę,
  • przeszły w ostatnim czasie ciężki uraz, zwłaszcza wielonarządowy lub złamanie miednicy, bliższego odcinka kości udowej i innych kości długich kończyn dolnych, z uszkodzeniem rdzenia kręgowego skutkującym niedowładem lub porażeniem kończyn dolnych i długotrwałym unieruchomieniem,
  • mają trombofilię (zwiększoną skłonność do powstawania zakrzepów) wrodzoną lub nabytą,
  • chorują na chorobę Leśniowskiego-Crohna lub wrzodziejące zapalenie jelita grubego (łac. colitis ulcerosa),
  • w przeszłości przeszły już żylną chorobę zakrzepowo-zatorową,
  • mają żylaki kończyn dolnych (samodzielnie żylaki nie są prawdopodobnie czynnikiem ryzyka, ale ich obecność zwiększa wpływ innych, istotnych czynników ryzyka zakrzepicy)
  • długo leżą w łóżku (długotrwałe unieruchomienie); jest to bardzo istotny czynnik ryzyka zakrzepicy żył głębokich i zatorowości płucnej, dlatego lekarze w oddziałach zabiegowych bardzo starają się o jak najszybsze uruchomienie chorego po operacji, tym bardziej, że ta ostatnia sama w sobie niesie dodatkowo ryzyko wystąpienia zakrzepicy.

Ryzyko wzrasta dodatkowo, jeśli powyższe czynniki wystąpią u osoby w wieku powyżej 40 lat. Ponadto, szczególną grupę ryzyka żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej stanowią kobiety ciężarne i będące w okresie połogu.

Zwiększenie krzepliwości krwi może występować także u osób zażywających niektóre leki, a także hormonalne metody antykoncepcyjne (zwłaszcza w skojarzeniu z paleniem papierosów), tj. tabletki, plastry, krążki. Ryzyko zatoru płucnego wzrasta także przy stosowaniu hormonalnej terapii zastępczej (tabletki) lub przyjmowaniu selektywnych modulatorów receptora estrogenowego, np. tamoksyfenu, raloksyfenu.

2. Zatorowość płucna a zakrzepica żył głębokich

Niestety jedynym lub pierwszym objawem zakrzepicy żył głębokich może być zator tętnicy płucnej. W ok. 2/3 przypadków zakrzepica nie powoduje wystąpienia żadnych objawów.

Chory z zakrzepicą żył głębokich kończyn dolnych może czuć ból łydki podczas chodzenia. Ponadto, występuje nierzadko obrzęk podudzia lub całej nogi i ból lub tkliwość podczas ucisku, a czasem i w spoczynku, bez dotykania kończyny. Ból łydki pojawiający się przy zgięciu stopy ku górze to tzw. objaw Homansa. Chora kończyna jest ciepła i może być zaczerwieniona. Niekiedy powyższym objawom towarzyszy podwyższona temperatura (stan podgorączkowy lub gorączka), spowodowana stanem zapalnym wokół żyły z zakrzepem.

Do niedawna zator płucny dzielono na masywny, submasywny i niemasywny. Od pewnego czasu funkcjonuje jednak nowa, poprawiona klasyfikacja tego schorzenia. Zatorowość płucną klasyfikujemy teraz jako zatorowość wysokiego ryzyka (ryzyko śmierci szacowane jest powyżej 15 proc.) oraz niewysokiego ryzyka. W obrębie zatorowości niewysokiego ryzyka wyróżnia się zatorowość ryzyka pośredniego, kiedy zagrożenie zgonem wynosi 3-15 proc., oraz zatorowość niskiego ryzyka, z prawdopodobieństwem śmierci poniżej 1 proc.

Oprócz skrzepliny, materiał zatorowy dostający się do tętnicy płucnej może stanowić:

  • płyn owodniowy (np. po przedwczesnym odklejeniu się łożyska),
  • powietrze (np. przy wprowadzaniu cewnika do żyły lub jego usuwaniu)
  • tkanka tłuszczowa (np. po złamaniu kości długiej),
  • masy nowotworowe (np. rak nerki lub rak żołądka, w zaawansowanym stadium),
  • ciało obce (np. materiał używany do embolizacji naczyń).

3. Objawy zatoru płucnego

Prof. Paluch wyjaśnia, że rozpoznanie zatoru płucnego jest trudne, ponieważ często jest on bezobjawowy.

- Problem polega na tym, że zatorowość płucna bardzo często może być bezobjawowa. Jak badamy pacjenta z zakrzepicą żył głębokich, wykonujemy badanie płuc, to właśnie wtedy wykrywamy zatorowość, o której pacjent nawet nie wiedział. Jest to o tyle niebezpieczne, że zatorowość płucna może doprowadzić do powikłań – np. zatrzymania akcji serca. Także nie tylko objawowa zatorowość może być groźna, lecz także bezobjawowa – tłumaczy prof. Paluch.

W przypadku objawowej zatorowości symptomy mogą być mało nasilone i przez to mylące.

- Jeżeli pojawia się objawowa zatorowość płucna, to najczęstszymi symptomami są: duszności, łatwa męczliwość, przyspieszenie akcji serca czy uczucie kłucia w klatce piersiowej – dodaje lekarz.

Szacuje się, że duszność pojawia się u ponad 80 proc. chorych, przyspieszenie oddechu zaś u ok. 60 proc. pacjentów, polega na zwiększeniu liczby oddechów (z ok. 12 do 20 na minutę). Ponadto czasem dochodzi do zasłabnięcia lub nawet omdlenia (krótkotrwałej utraty przytomności). Część pacjentów doświadcza przyspieszonego rytmu serca (powyżej 100 uderzeń na minutę). W cięższych przypadkach, gdy zatkana jest duża gałąź tętnicy płucnej, wystąpić może spadek ciśnienia tętniczego (hipotonia), a nawet wstrząs.

Czasem występuje kaszel, który jest raczej suchy (bez odkrztuszania wydzieliny), chyba że dojdzie do zawału płuca, kiedy to z kaszlem odkrztuszana jest krwista wydzielina. Ponadto, może w przebiegu zatorowości płucnej wystąpić gorączka, krwioplucie (u 7 proc.), poty i uczucie lęku. Jeśli takie objawy wystąpią, należy jak najszybciej wezwać pogotowie.

Czasem rozpoznanie zatoru płucnego jest trudne, ponieważ objawy wymienione powyżej występują także w innych schorzeniach, jak zapalenie płuc czy zawał serca. Objawy mogą też być mało nasilone i przez to mylące. Tymczasem zator płucny jest stanem zagrażającym życiu i wymaga bezwzględnie leczenia szpitalnego. Wiele osób, u których dojdzie do zatoru tętnicy płucnej, umiera. W przypadkach, gdy nie dojdzie do zgonu, mogą występować kolejne zatory płucne. Osoby takie powinny być ciągle monitorowane przez lekarza.

4. Diagnostyka

Chorobę rozpoznaje lekarz na podstawie badania podmiotowego i przedmiotowego (wywiad, osłuchiwanie itp.) oraz badań dodatkowych, czyli badania krwi i badań obrazowych.

- Najczęściej diagnostyka opiera się na badaniu tomografem komputerowym naczyń płucnych – podkreśla prof. Paluch.

Podejrzewając zator płucny, lekarz zleca badanie poziomu troponin sercowych oraz koagulogram, czyli badanie krzepliwości krwi, w którym szczególnie istotne jest stężenie tzw. D-dimerów, czyli produktu rozpadu fibryny, powstającej w procesie krzepnięcia i wchodzącej w skład skrzepliny.

Poziom D-dimerów znacznie wzrasta w przebiegu zatoru płucnego, jednak do jej rozpoznania zwykle nie wystarcza sam wynik badania tego parametru. Dodatni wynik badania poziomu D-dimerów (stwierdzenie wysokiego ich poziomu) obliguje do wykonania dalszej diagnostyki, w postaci badań obrazowych.

- Podwyższony poziom D-dimerów jest również zauważalny w fizjologicznej ciąży oraz przy wystąpieniu zakrzepicy żylnej (bez zatorowości). D dimery są dla nas jedynie wskazówką – dodaje prof. Paluch.

Przydatne, choć z pewnością niedecydujące w rozpoznaniu i różnicowaniu z innymi chorobami, jest również badanie elektrokardiograficzne (EKG). Stwierdza się w nim cechy bloku prawej odnogi pęczka Hisa oraz dekstrogram. Często występuje tachykardia, czyli przyspieszenie czynności serca, które również widzimy w zapisie EKG. W rentgenogramie klatki piersiowej lekarz stwierdza czasem powiększenie sylwetki serca i płyn w jamie opłucnej, a także uniesienie kopuły przepony i poszerzenie tętnicy płucnej, czasem również ogniska niedodmy (bezpowietrzne obszary w płucach).

Aż w ok. 25 proc. przypadków zatorowości płucnej obraz radiologiczny klatki piersiowej jest jednak zupełnie prawidłowy. Dobrym badaniem w diagnostyce zatoru płucnego jest scyntygrafia perfuzyjna płuca. Polega ono na ocenie ukrwienia miąższu płuc poprzez dożylne podanie substancji zatrzymywanych w krążeniu płucnym (tzw. makroagregaty lub mikrosfery), połączonych z radioizotopem (Technet-99m). W zarejestrowanym obrazie ujawnione zostają ubytki przepływu przez tętnicę, w której znajduje się zator płucny.

Najczęściej współcześnie stosuje się jednak inne badanie obrazowe, mianowicie angio-TK (tomografia komputerowa z podaniem środka cieniującego, czyli tzw. kontrastu, do żyły). W tym badaniu zatorowość również zostaje uwidoczniona poprzez zobrazowanie ubytków przepływu, tym razem za pomocą środka kontrastującego.

5. Które badania są konieczne?

Przydatne i również często stosowane w diagnostyce zatoru płucnego jest badanie echokardiograficzne (tzw. echo serca). Klasycznie ujawnia ono rozstrzeń, czyli poszerzenie prawej komory, a także spłaszczenie przegrody międzykomorowej, występujące u 50-75 proc. chorych. Poza tym udaje się zobrazować osłabienie kurczliwości (hipokinezę) prawej komory serca, co ma związek ze zwiększonym obciążeniem jej na skutek zatkania tętnicy płucnej lub jej odgałęzień. Zachowana zostaje jednocześnie kurczliwość koniuszka prawego przedsionka.

Wykonujący badanie może zaobserwować także poszerzenie żyły głównej dolnej. Niestety podobne objawy w badaniu echo mogą występować również w innych schorzeniach, tak więc nie może to być jedyne badanie decydujące o rozpoznaniu zatorowości płucnej. Rzadko udaje się zobaczyć bezpośredni dowód zatoru płucnego w postaci skrzeplin w tętnicach płucnych (u ok. 4 proc. pacjentów). Pod tym względem bardziej czułe jest badanie echosondą przezprzełykową, w nim bowiem zobrazować można dalsze odgałęzienia drzewa naczyniowego w płucach. I tu jednak niestety prawidłowy wynik badania nie wyklucza obecności zatorowości płucnej.

Jeśli objawy kliniczne nasuwają silne podejrzenie zatoru płucnego, warto wykonać również badanie ultrasonograficzne żył kończyn dolnych. Jeżeli w badaniu tym stwierdzimy obecność zakrzepów w układzie żylnym kończyny dolnej, to prawie na 100 proc. potwierdzamy obecność zatoru w płucach. Zator płuc należy zawsze różnicować przede wszystkim z:

  • chorobami płuc, tj. astmą, przewlekłą obturacyjną chorobą płuc (zaostrzenie), odmą opłucnowa, zapaleniem płuc i opłucnej, ARDS (zespół ostrej niewydolności oddechowej),
  • chorobami układu sercowo-naczyniowego, takimi jak zawał serca, niewydolność serca czy tamponada,
  • neuralgią nerwu międzyżebrowego.

Postawienie diagnozy zatorowości płucnej jest nieraz bardzo trudne. Aby ułatwić lekarzom to zadanie, powstała tzw. skala Wellsa prawdopodobieństwa klinicznego zatoru płucnego. Przedstawiona jest poniżej. Za stwierdzenie każdego z podanych niżej schorzeń, przyznaje się odpowiednią liczbę punktów:

  • Przebyte w przeszłości zapalenie żył głębokich lub zatorowość płucna 1,5 pkt.
  • Niedawno przebyty zabieg chirurgiczny/unieruchomienie 1,5 pkt.
  • Nowotwór złośliwy 1 pkt.
  • Krwioplucie 1 pkt.
  • Akcja serca powyżej 100/ min 1,5 pkt.
  • Objawy zapalenia żył głębokich 3 pkt.
  • Inne rozpoznanie mniej prawdopodobne niż zatorowość płucna 3 pkt.
  • 0-1: małe prawdopodobieństwo kliniczne zatorowości płucnej;
  • 2-6: pośrednie prawdopodobieństwo kliniczne zatorowości płucnej;
  • powyżej lub równa 7: duże prawdopodobieństwo kliniczne zatorowości płucnej.

6. Leczenie trombolityczne

Metoda leczenia zatoru płucnego zależy od stopnia nasilenia choroby. W najcięższych przypadkach, związanych z dużym ryzykiem zgonu, stosuje się leczenie trombolityczne, czyli preparatami, które aktywują układ rozpuszczający skrzeplinę krwi. Są to tzw. aktywatory plazminogenu. Najczęściej stosuje się alteplazę (skrót TPA) bądź streptokinazę.

Leki te podaje się dożylnie w ostrej fazie choroby. Po zakończeniu podawania ich dodajemy zwykle heparynę, czyli substancję zapobiegającą krzepnięciu krwi - po to, aby zakrzep, powodujący zator tętnicy płucnej, więcej nie narastał.

Jeszcze w trakcie stosowania heparyny, po ustabilizowaniu się stanu pacjenta, podajemy kolejny rodzaj leku działającego przeciwkrzepliwie - acenokumarol. Środek ten działa poprzez zahamowanie wytwarzania czynników krzepnięcia w wątrobie. Skutkuje to zmniejszeniem możliwości wykrzepiania krwi.

Lek ten stosuje się następnie przewlekle, nieraz nawet do końca życia, jeśli tylko istnieje duże ryzyko, że zakrzepica i zator płucny wystąpią ponownie. W mniej zasilonych przypadkach zatorowości, w pierwszej fazie wystarczające jest leczenie heparyną, bez preparatów trombolitycznych, których stosowanie wiąże się z ryzykiem poważniejszych powikłań (u 3 proc. krwawienia wewnątrzczaszkowe).

Poza preparatami hamującymi narastanie i rozpuszczającymi skrzeplinę, choremu podaje się także często tlen i silne leki przeciwbólowe.

Dodatkowo, w leczeniu zatoru płucnego czasem stosuje się metody inwazyjne: embolektomię płucną lub założenie filtra do żyły głównej dolnej. Embolektomia polega na operacyjnym, „fizycznym” usunięciu skrzeplin z tętnic płucnych. Zabieg ten stosuje się tylko w sytuacji, gdy zatorowość jest bardzo nasilona i występują przeciwwskazania do klasycznego leczenia trombolitycznego, np. krwawienie z narządów wewnętrznych lub przebyte w przeszłości samoistne krwawienie wewnątrzczaszkowe.

Embolektomię wykonujemy również wtedy, gdy leczenie trombolityczne okazało się nieskuteczne. Aby było możliwe przeprowadzenie embolektomii, wymagane jest zastosowanie krążenia pozaustrojowego. Jest to więc procedura obciążająca dla organizmu i stąd decydujemy się na nią w ostateczności. Filtr założony do żyły głównej dolnej ma na celu blokowanie dostępu materiału zatorowego, w postaci skrzeplin oderwanych od żył w kończynach dolnych bądź miednicy, do serca i układu krwionośnego płuc.

Stosuje się je u chorych z potwierdzoną zakrzepicą żył głębokich kończyn dolnych, u których nie możemy zastosować leczenia trombolitycznego, ponieważ mają oni do niego przeciwwskazania, albo też leczenie trombolityczne i przeciwkrzepliwe (w postaci przewlekłego stosowania acenokumarolu) jest nieskuteczne i zatorowość nawraca.

7. Powikłania i zawał płuca

Kiedy dojdzie do zaczopowania przez materiał zatorowy gałęzi tętnicy płucnej, wystąpić może zawał płuca (ang. pulmonary infarction). Powikłanie to dotyczy mniejszości chorych z zator płucny (10-15 proc.). Nie dochodzi doń, gdy zator znajdzie się w samej tętnicy płucnej czy jej dużej gałęzi, gdyż to doprowadza zwykle do nagłej śmierci w mechanizmie wstrząsu.

Zawał płuca występuje przy zamknięciu mniejszych naczyń krążenia płucnego (o średnicy mniejszej niż 3 mm), przy współwystępujących dodatkowych czynnikach sprzyjających (o czym niżej). Zawał płuca jest to ognisko martwicy w tkance płucnej, powstałe wskutek niedostatecznego dostarczania tlenu do danej okolicy - analogicznie do zawału mięśnia sercowego. Jest to rzadkie powikłanie zatorowości płucnej, ponieważ płuca są unaczynione przez dwa układy - krążenie płucne (poprzez tętnicę płucną) oraz przez gałęzie tętnic oskrzelowych.

Kiedy jeden z układów dostarczających tlen zawiedzie, w odwodzie są więc pozostałe, które częściowo przynajmniej kompensują zmniejszoną dostawę tlenu. Tętnice oskrzelowe, należące w przeciwieństwie do tętnic płucnych,do krążenia systemowego, łączą się licznymi anastomozami (połączeniami naczyniowymi) z systemem rozgałęzień krążenia płucnego. Ponadto, w razie potrzeby są one w stanie zwiększyć przepływ nawet do 300 proc.

W praktyce, zawał płuca występuje zwykle u osób starszych, które cierpią dodatkowo na lewokomorową niewydolność serca, a także u tych, których płuca już są dotknięte jakimś schorzeniem: nowotworem, niedodmą (niewystarczającym upowietrznieniem fragmentu płuca), zapadnięciem z powodu odmy opłucnej, zapaleniem.

Jeśli zator płucny jest powikłany zawałem płuca, objawy tego ostatniego ujawniają się w ciągu godzin. Jest to silny ból w klatce piersiowej (szczególnie podczas wdechu) i kaszel, nierzadko z odpluwaniem krwistej wydzieliny. Czasem dołącza gorączka.

Ognisko zawałowe w płucach jest obszarem martwicy, umiejscowionym zwykle na obwodzie płuca, najczęściej w obrębie płata dolnego płuca lewego lub prawego. W ponad połowie przypadków jest ich więcej niż jeden. W badaniu autopsyjnym, świeże ognisko zawałowe przybiera kolor ciemnoczerwony.

Leczenie zawału płuca polega przede wszystkim na opanowaniu zatoru płucnego. Konieczne jest podawanie tlenu i zapobieganie zakażeniu martwiczej tkanki.

Warto pamiętać o innych możliwych przyczynach wystąpienia zawału płuca, takich jak:

  • anemia sierpowata,
  • choroby zapalne naczyń,
  • zakażenia w obrębie naczyń,
  • zator spowodowany przez komórki nowotworowe, które przedostały się do naczyń.

Objawy zawału płuca mogą przypominać objawy zawału serca. W żadnym wypadku nie należy ich lekceważyć.

Masz newsa, zdjęcie lub filmik? Prześlij nam przez dziejesie.wp.pl

Zobacz także:

Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.

Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze