Żywienie w chorobie - wywiad z ekspertem
Dr Krystyna Pogoń jest specjalistką w dziedzinie żywienia człowieka zdrowego i chorego. Naukowo koncentruje swoje zainteresowanie na żywności prozdrowotnej i wpływie żywienia na poprawę zdrowia.
Mając dostęp do najnowszych naukowych informacji na tematy żywieniowe ma możliwość pracy z pacjentami potrzebującymi pomocy w szerokim spektrum zagadnień, układając diety dla celiaków, diabetyków, kobiet w ciąży i karmiących, czy osób zmagających się z problemami przekwitania czy starszego wieku.
1. Zaburzenia odżywiania kojarzymy zazwyczaj z anoreksją lub bulimią. Tymczasem to także problem osób chorych neurologicznie czy onkologicznie. Można oszacować, jak dużą populację dotyka?
Dr Krystyna Pogoń: Niestety, nie posiadamy dokładnych danych w tym zakresie, szczególnie biorąc pod uwagę różne podłoże problemów z odżywianiem zależnie od jednostki chorobowej. Na pewno problem ten dotyka dużej populacji, na same choroby nowotworowe cierpi w Polsce pół miliona osób, z czego wiele z nich boryka się z problemami żywieniowymi.
Problemy takie dotykają także pacjentów z chorobami neurologicznymi, neurodegeneracyjnymi, depresją czy po prostu osoby starsze. Także choć nie mamy twardych danych epidemiologicznych możemy sądzić, że na zaburzenia odżywiania związane z chorobą lub wiekiem dotyczą kilkuset tysięcy osób w Polsce.
2. Z czego wynikają zaburzenia odżywiania u pacjentów neurologicznych, gastrologicznych czy onkologicznych?
Dr Krystyna Pogoń: Zaburzenia odżywiania u osób chorych mają różne podłoże, związane z samym przebiegiem choroby czy też stosowną farmakoterapią. Przeważnie jednak wiążą się one z brakiem apetytu, wymiotami, obawami natury psychologicznej związanymi ze spożywaniem posiłków lub też z utrudnieniami fizycznymi sprawiającymi, że normalne przyjmowanie pokarmów staje się niemożliwe (np. u osób, które w wyniku choroby nie mogą gryźć lub mają problemy z przełykaniem).
Trzeba pamiętać, że to bardzo złożony problem i wymaga zawsze indywidualnego podejścia do człowieka i choroby na którą cierpi.
3. Jak rozpoznać, że pacjent cierpi na takie zaburzenie? Gdzie jest ta cienka granica pomiędzy odmową posiłku z powodu nieodczuwania głodu, a trudnościami innej natury?
Dr Krystyna Pogoń: Po pierwsze, w przypadku osoby chorej, już sam fakt nieodczuwania głodu jest objawem problemów z odżywianiem. Oczywiście należy do tego podejść zdroworozsądkowo – nie mówimy tu o braku ochoty na posiłek w danym momencie.
Nawet pewne zmniejszenie ilości spożywanych posiłków nie jest koniecznie objawem problemów (pamiętajmy, że choroba wiąże się często z bardzo dużym obniżeniem dziennej aktywności fizycznej lub wręcz spoczynkiem, a to powoduje spadek zapotrzebowania na energię, nie można oczekiwać, że chory będzie miał ochotę na tyle samo jedzenia co przed chorobą).
Jednak przewlekły brak apetytu czy odmawianie spożywania posiłków na pewno świadczy o zaburzeniach odżywiania. Chory często nie odczuwa głodu, a to przecież wcale nie znaczy, że nie potrzebuje pożywienia.
Czasami jest również tak, że chory ma ochotę na posiłek, ale odmawia spożycia go ze względu na inne czynniki niż brak apetytu jak obawa przed bólem czy dyskomfortem. W przypadku chorób demencyjnych czy chorób natury psychiatrycznej ciężki stan umysłowy pacjenta, brak możliwości komunikacji znacznie utrudnia określenie czy pacjent w ogóle odczuwa głód, a podanie posiłku jest bardzo utrudnione.
U wszystkich chorych, u których występuje choćby cień podejrzenia, że mogłoby dojść do zaburzeń odżywiania, należy regularnie kontrolować masę ciała. Jej spadek świadczy o ryzyku wystąpieniu niedożywienia.
Należy jednak pamiętać, że nie tylko spadek masy ciała jest niepokojący, bo nawet przy dostarczeniu wystarczającej podaży energii może dojść do niedożywienia ze względu na brak części składników odżywczych.
Dlatego też ważne jest, aby osoby chore ciepiące na zaburzenia odżywiania były pod opieką specjalisty, a ich racje pokarmowe analizowane pod kątem odpowiedniej podaży wszystkich składników odżywczych.
4. Jakie mogą być konsekwencje zaburzeń odżywiania w chorobie?
Dr Krystyna Pogoń: Konsekwencją zaburzeń odżywiania jest niedożywienie i spadek masy ciała. A to z kolei rodzi kolejne problemy zdrowotne, może wywoływać choroby spowodowane brakiem określonych składników odżywczych, ogólne wyniszczenie organizmu.
Niedożywienie zawsze pogarsza także przebieg choroby, która jest przyczyną powstania zaburzeń odżywiania. Jest więc wiele powodów dla których należy dbać o to, aby nawet jeżeli pacjent zdradza problemy związane z odżywianiem nie doprowadzić do niedożywienia.
5. Jak możemy pomóc takiej osobie?
Dr Krystyna Pogoń: Niestety pomoc chorym z zaburzeniami odżywiania nie jest prosta i nie ma tutaj uniwersalnej recepty. Zupełnie innego podejścia potrzebuje pacjent z chorobą nowotworową u którego farmakoterapia wywołuje mdłości co wpływa na niechęć do spożywania posiłków, zupełnie innego osoba z chorobą Parkinsona, mająca problemy z przełykaniem, a jeszcze innego osoba odmawiająca jedzenia z powodu depresji czy demencji.
Rodzina chorego powinna się zawsze starać korzystać z pomocy specjalistów – zarówno psychologów, którzy pomogą poradzić sobie z problemami emocjonalnymi pacjentów, jak i dietetyków, którzy pomogą dobrać odpowiednie postępowanie pod kątem żywieniowym.
To o czym zawsze warto pamiętać, to to, że podając posiłki możliwie przypominające to co chory lubił przed chorobą mamy większe szanse na to, że chory zje posiłek. Trzeba znaleźć odpowiedni balans pomiędzy tym, żeby chory zjadł cokolwiek, a tym, żeby zjadł to, co jest źródłem składników odżywczych.
W przypadku osób chorych powinniśmy bez wahania korzystać z każdej możliwej pomocy w zakresie dostarczenia wszystkich potrzebnych składników odżywczych – od żywności wzbogaconej, żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego dla osób chorych.
Możemy też korzystać ze specjalnych preparatów witaminowo-mineralnych czy wręcz preparatów zastępujących tradycyjną żywność stanowiących kompletny zestaw składników odżywczych dla osób chorych czy w okresie rekonwalescencji.
W skrajnych przypadkach u osób chorych zdradzających objawy niedożywienia konieczne może być nawet żywienie pozajelitowe. Choć chciałabym przekazać jasną drogę, którą bliscy chorego powinni podążać, to jest to niemożliwe wobec bardzo szerokiego spektrum przyczyn i przebiegu chorób. Najważniejsze jest dobranie takiego postępowania, którego dla danego pacjenta pozwoli zapobiegać niedożywieniu i podniesie komfort życia.
6. Jak powinna wyglądać dieta chorego?
Dr Krystyna Pogoń: Musi być dostosowana do indywidualnych potrzeb organizmu oraz przebiegu choroby. Choć z założenia wymogi żywieniowe dla chorych są takie same jak dla osób zdrowych w zakresie komponowania odpowiedniej, zdrowej diety, to część wytycznych może ulec modyfikacji ze względu na chorobę (jak np., wykluczenie produktów pełnoziarnistych).
Ważne jest więc, aby dowiedzieć jakie zalecenia żywieniowe odpowiadają danej jednostce chorobowej i dietę związaną z zaburzeniami odżywiania dostosować do samej choroby, która je spowodowała. Należy pamiętać o tym, że w wielu chorobach zmienia się zapotrzebowanie na składniki odżywcze, ale ze względu na obniżoną aktywność fizyczną spada zapotrzebowanie na energię.
To stwarza dodatkowe trudności przy odpowiednim bilansowaniu diety i często powoduje, że niezbędna jest suplementacja wybranych składników odżywczych lub zastąpienie tradycyjnych posiłków specjalnymi preparatami żywieniowymi dla osób chorych. Ważne jest żeby starać się tak komponować posiłki, żeby chory jak najwięcej spożywał w postaci pełnowartościowych, tradycyjnych dań.
7. Jakie składniki pokarmowe są dla tych osób szczególnie ważne?
Dr Krystyna Pogoń: Wszystkie składniki odżywcze są ważne, w przebiegu różnych chorób wzrasta zapotrzebowanie na wybrane składniki odżywcze (np. białko, witaminy z grupy B, witamina A, E i C, wybrane składniki mineralne, NNKT). Także to, na co szczególnie powinniśmy zwracać uwagę komponując dietę chorego zależy przede wszystkim od tego z jaką pierwotną chorobą mamy do czynienia i do niej dostosować podaż poszczególnych składników w dziennych racjach żywieniowych.
8. Na co jeszcze powinni zwrócić uwagę osoby bliskie chorego?
Dr Krystyna Pogoń: Najważniejsze to pamiętać o tym, że zaburzenia odżywiania u osób chorych mają złożone podłoże i mogą wynikać z czynników fizjologicznych jak i psychologicznych, a przeważnie są połączeniem obydwu. Jeżeli więc chcemy pomóc swoim bliskim powinniśmy zadbać zarówno o dietę, jak i o odpowiednie nastawienie, samopoczucie.
Z obawy przed niedożywieniem nie możemy też traktować chorego z nadmierną szorstkością – choroba to doświadczenie, które często odbiera poczucie kontroli nad otaczającym światem i nad własnym ciałem.
Wmuszając jedzenie i mając niewłaściwe podejście zamiast pomóc możemy tylko pogorszyć samopoczucie pacjenta i pogłębić poczucie bezsilności i depresję. W pierwszej kolejności bądźmy w kontakcie z chorym bądźmy otwarci na jego potrzeby.
Rozmawiała Ewa Rycerz