Agresja impulsywna

Wielokrotnie podnosił przedmioty i bez zastanowienia rzucał nimi. Zdarzało mu się utrzymać uwagę na dłuższą chwilę i spokojnie posiedzieć, szczególnie kiedy oglądał telewizję. Zwykle jednak było to dla niego zbyt trudne. Ostatnio rodzice Filipa zaniepokoili się eskalacją agresji w zachowaniu chłopca. Z przedszkola rodzice otrzymywali informacje, że „nie można sobie z Filipem poradzić”. Był agresywny w stosunku do rówieśników, nie podporządkowywał się ustalanym zasadom.

W przedszkolu i w domu zauważono, że w kontakcie indywidualnym Filip zachowywał się relatywnie lepiej. Jednakże ostatnie wybuchy agresji zarówno w domu (szczególnie w stosunku do młodszej o 2 lata siostry), jak i w przedszkolu (gdzie przez swoje zachowanie w zasadzie nie miał kolegów) stały się poważnym problemem. Chłopiec wyraźnie nie potrafił sprostać formułowanym przez dorosłych i inne dzieci wymaganiom samoregulacji emocji.

Przypadek Filipa ilustruje problemy, które często występują u dzieci z ADHD. Oprócz charakterystycznych objawów z kręgu nadmiernej ruchliwości i deficytów uwagi, wyraźnie zarysowana jest nadmierna impulsywność. Filip prezentuje cały repertuar zachowań zakłócających spokój jego otoczenia. Ma przy tym znaczące problemy w relacjach z rówieśnikami i w interakcjach z dorosłymi. To charakterystyczne powikłania objawów ADHD.

Wspomniana nadmierna impulsywność niejednokrotnie wiąże się z tzw. agresją impulsywną, charakterystyczną dla dzieci zarówno z ADHD, jak i z zaburzeniami opozycyjno-buntowniczymi. Ten typ agresji jest zwykle związany z trudnościami w radzeniu sobie w danej sytuacji lub dużym napięciem emocjonalnym.

Charakteryzuje się nagłymi niekontrolowanymi wybuchami, często nieadekwatnymi do siły bodźca. Nie są one przy tym zwykle ukierunkowane na osiągnięcie konkretnego celu i nie muszą się wiązać z zachowaniami aspołecznymi. Agresja impulsywna, związana z nadpobudliwością organizmu może być także skierowana przeciwko sobie – wtedy mówimy o zachowaniach autoagresywnych.

To mogą być zachowania w formie agresji czynnej fizycznej lub słownej w stosunku do siebie i innych osób. Mówimy także oagresji w stosunku do przedmiotów (np. rzucanie przedmiotami, uderzanie w ścianę). Często takim zachowaniom towarzyszą krzyk i płacz albo hałasowanie w inny sposób (np. poprzez włączenie bardzo głośnej muzyki).

Czasami problem agresji impulsywnej wymaga poszukania profesjonalnej pomocy. Następuje to przede wszystkim w sytuacji, kiedy nie jesteśmy w stanie zapewnić dziecku i jego otoczeniu bezpieczeństwa. W pozostałych przypadkach możemy próbować zastosować metody samodzielnego zapanowania nad impulsywnymi zachowaniami dziecka.

Warto przy tym zaznaczyć, że złość i inne silne emocje nie są złe same w sobie. One są dla nas informacją – sygnałem, że dzieje się coś ważnego (pozytywnego lub negatywnego dla nas). Każdy odczuwa złość i – co za tym idzie – ma potrzebę jej wyrażenia. Kwestia tylko, w jakiej formie. Dlatego dziecko nie powinno ponosić konsekwencji doświadczania złości, ale nieakceptowanych zachowań, np. uderzenia kogoś, rzucania przedmiotami, ubliżania, wrzeszczenia. Bardzo ważne jest, żeby dziecko dostało w zamian alternatywny repertuar zachowań rozładowujących złość, które byłyby do zaakceptowania. Może to być np. uderzanie w poduszkę lub inny wyznaczony przedmiot, płacz, rysowanie złości, darcie i gniecenie gazet.

Bardzo istotne są działania profilaktyczne, podejmowane, zanim jeszcze dojdzie do kryzysu. Kluczowe jest tutaj dostrzeżenie sygnałów zbliżającego się wybuchu. Na poziomie oznak fizjologicznych i zachowania można wyróżnić pewne charakterystyczne „sygnały alarmowe”. Należą do nich m.in.: zmiana mimiki, gestykulacji i postawy ciała, wzmożone napięcie mięśni, zaciśnięte pięści, wzmożona ruchliwość, zmiana tonu głosu, wzmożona ruchliwość, rozproszenie uwagi, negowanie wszystkiego, złośliwość w zachowaniu.

Ponadto możemy wyodrębnić warunki sprzyjające pojawieniu się wybuchu agresji. Do takich okoliczności należą np.: zmęczenie, doświadczenie niepowodzenia czy innych nawarstwiających się przykrości, sytuacje bardzo poruszające emocje (przyjemne i nieprzyjemne), powodujące poczucie niesprawiedliwości, lekceważenia, frustrujące potrzeby. Nie są to czynniki specyficzne dla dzieci z ADHD. Są to typowe uwarunkowania zewnętrzne odczuwania silnych emocji, w tym przede wszystkim złości. Nagromadzone w danej chwili emocje można próbować rozładować poprzez odwrócenie uwagi, np. wzięcie dziecka na kolana, włączenie relaksującej muzyki, zaproponowanie zrobienia czegoś przyjemnego, rozśmieszenie itp. Jeśli więc rozpoznamy zwiastuny zbliżającego się wybuchu i pomożemy dziecku rozładować złość w akceptowany sposób, mamy szansę uniknąć kryzysu. Potrzebne są przy tym: z jednej strony akceptacja emocji dziecka, a z drugiej – jasne postawienie granic w odniesieniu do jego zachowań.

Jeżeli jednak już dojdzie do wybuchu agresji i uznamy, że nie ma potrzeby wzywania pomocy, to mamy w zasadzie dwa wyjścia. Możemy nie zwracać uwagi i nie interweniować. Jest to trudne zarówno dla rodziców, jak i dla dziecka. Jednak pozwala uniknąć zwiększenia zdenerwowania i napięcia dziecka. To metoda do zastosowania, jeśli odpowiedź na pytanie „czy dziecko i jego otoczenie są bezpieczne?” jest twierdząca. Druga metoda to zapewnienie dziecku bezpieczeństwa poprzez unieruchomienie go. Nie wolno przy tym krzyczeć ani tym bardziej bić! Można to zrobić poprzez mocne przytulenie dziecka, objęcie go ramionami, stojąc za nim lub przytrzymując je na podłodze.

Tak jak w przypadku innych zachowań niepożądanych, bardzo ważne jest odpowiednie zastosowanie konsekwencji, którymi mogą być np.: odesłanie dziecka do innego pomieszczenia, posprzątanie przez nie rozrzuconych rzeczy czy przeproszenie. Istotne jest, żeby dziecko wiedziało przy tym, że konsekwencje odnoszą się jedynie do jego zachowania – ono samo, jako osoba doświadczająca różnych emocji, jest akceptowane.

Agresja impulsywna jest dużą trudnością dla otoczenia, ponieważ niesie duży ładunek emocjonalny. Rodzice dzieci z ADHD nierzadko potrzebują wsparcia nie tylko w samym reagowaniu na agresję, lecz także w radzeniu sobie z własnymi emocjami w związku z wybuchami złości dziecka.

Źródła

1. Borowska A., Jak pomóc dziecku z ADHD?, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 2009, ISBN 978-83-7173-198-3
2. Hallowel E., Ratey J., W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, Media Rodzina, Poznań 2004, ISBN 83-7278-111-7
3. Green C., Chee K., Zrozumieć ADHD, Laurum, Warszawa 2009, ISBN 978-83-61732-05-1
4. Pfiffner L., Wszystko o ADHD, ZYSK I SK-A, Poznań 2004, ISBN 83-7298-694-0