Trwa ładowanie...
Artykuł zweryfikowany przez eksperta: Lek. Aneta Zwierzchowska

Czerniak złośliwy - przyczyny i objawy, diagnostyka, czerniak gałki ocznej, leczenie, profilaktyka

Avatar placeholder
04.10.2021 15:30
Czerniak złośliwy - przyczyny i objawy, diagnostyka, czerniak gałki ocznej, leczenie, profilaktyka
Czerniak złośliwy - przyczyny i objawy, diagnostyka, czerniak gałki ocznej, leczenie, profilaktyka (adobestock)

Czerniak jest jednym z najbardziej złośliwych i najczęściej diagnozowanych nowotworów złośliwych u ludzi rasy białej. W niektórych populacjach, narażonych na duże dawki promieniowania UV, jest to najczęstszy nowotwór złośliwy i jednocześnie najczęstsza przyczyna śmierci związana z chorobą nowotworową. Czerniak złośliwy powstaje z przekształconych melanocytów, a więc komórek barwnikowych skóry, które wytwarzają i gromadzą melaninę. Dlatego też, oprócz występowania na skórze, czerniak złośliwy może pojawić się tam, gdzie występują melanocyty, tzn. na błonach śluzowych jamy ustnej, odbytnicy czy w siatkówce oka. Czerniak umiejscawia się na skórze, a następnie daje przerzuty do innych tkanek, jeśli pozostanie nieleczony. Czerniak złośliwy ma niestety dużą skłonność do wczesnych przerzutów oraz w niewielkim stopniu podatny jest na leczenie. W przypadku nieleczonego czerniaka śmierć następuje zwykle w ciągu kilku miesięcy od powstania pierwszych przerzutów. Ponadto, pierwsze objawy czerniaka w postaci pojawienia się nietypowo wyglądającego znamienia są często lekceważone przez chorą osobę. Co więcej, czerniak złośliwy cechuje zdolność do powracania nawet po latach, gdy wcześniej wydaje się, że nastąpiła całkowita remisja i pacjent jest zdrowy. Wszystko to sprawia, że czerniak złośliwy cechuje się wysoką śmiertelnością i powinien być traktowany z dużą uwagą.

Jednocześnie z roku na rok wzrasta o ok. 10 proc. częstość jego występowania u rasy białej. Czerniak złośliwy stanowi jedynie około 5 proc. wszystkich nowotworów skóry, ale jest najbardziej niebezpiecznym spośród nich. Roczna zachorowalność na czerniaka w Polsce wynosi ok. 2 osób na 100 000, a umieralność w granicach 50 proc. Co ważne, jest to nowotwór możliwy do całkowitego wyleczenia niemal w każdym przypadku, jeśli tylko zostanie odpowiednio wcześnie zdiagnozowany. Dlatego niezwykle ważna jest profilaktyka dermatologiczna.

spis treści

1. Etiologia czerniaka złośliwego

Zobacz film: "Profilaktyka czerniaka"

Etiologia czerniaka złośliwego nie jest w pełni poznana. Wiadomo, że wiodącą rolę w rozwoju czerniaka odgrywa narażenie na działanie promieniowania UV, które powoduje zmiany mutagenne w DNA narażonych komórek. Promieniowanie UV osłabia również działanie układu odpornościowego w skórze oraz sprzyja powstawaniu utlenionej melaniny, która z kolei powoduje dalsze mutowanie DNA w komórkach. Z tego powodu narażenie na działanie promieni UV jest uważane za jeden z głównych czynników warunkujących zachorowania. Osoby lubiące się opalać, korzystające z solarium czy narażone na długotrwałe działanie słońca w pracy zawodowej są szczególnie podatne na zachorowanie na czerniaka. Warto przytoczyć fakt, że największa zachorowalność na czerniaka występuje w Australii (ponad dwudziestokrotnie wyższa stopa zachorowalności niż w Polsce), gdzie występuje wysokie nasłonecznienie przez cały rok, a z powodu dziury ozonowej dawka promieniowania UV jest wyższa niż w innych subtropikalnych rejonach świata.

Czerniak zazwyczaj atakuje osoby w średnim wieku, chociaż zdarzają się czasami przypadki występowania czerniaka u dzieci przed okresem pokwitania. Szczególnie narażone na rozwój czerniaka złośliwego są osoby o obniżonej odporności - przyjmujące leki immunosupresyjne, chorujące na AIDS, etc.

Wczesne wykrycie czerniaka złośliwego daje niemal 100 proc. szanse na wyleczenie
Wczesne wykrycie czerniaka złośliwego daje niemal 100 proc. szanse na wyleczenie (Shutterstock)

Ponadto, istnieje pewien zespół uwarunkowań genetycznych, który sprzyja powstawaniu czerniaka. Czerniak złośliwy dotyka głównie osób rasy białej. W populacji rasy białej osoby o jasnej karnacji, jasnych oczach, blond lub rudych włosach, mające piegi, osoby, których skóra trudno się opala, a w łatwy sposób doznaje poparzeń słonecznych - narażone są na czerniaka zdecydowanie bardziej niż inni. Jednocześnie osoby o ciemnej karnacji czy ciemnym kolorze skóry, mimo że charakteryzują się niższym ryzykiem zachorowania, gorzej „znoszą” czerniaka. Ich rokowania są z reguły mniej korzystne, szybciej dochodzi do przerzutów, etc. Sam fakt wystąpienia oparzeń słonecznych w przeszłości, nawet we wczesnym dzieciństwie, również przekłada się na zwiększone ryzyko wystąpienia czerniaka w wieku dorosłym.

Wystąpienie czerniaka w najbliższej rodzinie jest jednym z sygnałów ostrzegawczych do częstego oglądania własnego ciała (ryzyko zwiększone trzykrotnie). Jeśli zachorowało troje krewnych, to ryzyko zachorowania na czerniaka jest ponad siedemdziesiąt razy wyższe niż w populacji ogólnej. Odnotowano przypadki rodzinnego występowania czerniaka złośliwego, tzw. rodzinny zespół znamion atypowych i czerniaka (FAM-M, ang. family atypical mole and melanoma syndrome). Osoby objęte tym zespołem niestety mają ryzyko zachorowania na czerniaka graniczące z pewnością.

Uznaje się, że osoba mająca więcej niż 100 „pieprzyków” na ciele jest narażona dziesięciokrotnie bardziej na rozwój czerniaka niż średnio i powinna przykładać szczególną uwagę do ich rozwoju. Szczególnie jeśli na skórze znaleźć można kilka znamion nietypowych, to jest większych niż zwykłe „pieprzyki”, bardziej wystających, o nieregularnych kształtach. Te nietypowe, duże znamiona w zdecydowanej większości nadal są jedynie znamionami łagodnymi, jednak osoba je posiadająca jest narażona na zachorowanie na czerniaka około dziesięciokrotnie bardziej niż średnio. Oznacza to, że powinna przykładać szczególną uwagę do obserwacji powierzchni swego ciała i w przypadku rozwoju któregoś ze znamion, poszukać pomocy lekarskiej.

Oprócz ekspozycji na słońce, do powstawania czerniaka może przyczyniać się również mechaniczne drażnienie określonego miejsca na skórze przez dłuższy czas.

2. Diagnostyka czerniaka

Pięciu cichych zabójców – nowotwory, które rozwijają się bezobjawowo
Pięciu cichych zabójców – nowotwory, które rozwijają się bezobjawowo [5 zdjęć]

Według statystyk 90 proc. osób z rakiem trzustki nie przeżywa pięciu lat – bez względu na sposób leczenia.

zobacz galerię

Czerniak złośliwy występuje najczęściej na skórze w postaci guzowatej (ang. nodular melanoma, ok. 50 proc. przypadków). Wygląda wtedy jak zgrubienie na skórze, które zwykle jest zabarwione i przypomina atypowe znamię skórne (odstającego, dużego „pieprzyka”). Występuje najczęściej na udach, ramionach oraz tułowiu. W stosunkowo szybkim tempie czerniak penetruje głębsze warstwy skóry i daje przerzuty. Nieco rzadziej czerniak występuje w postaci płaskiej, rozlewającej się po skórze (ang. superficial spreading melanoma, ok. 30 proc. przypadków). W tej postaci czerniak wygląda jak rozlewający się „pieprzyk”, często o nieregularnych kształtach i kolorach. Zmiany mają początkowo charakter płaski, a z czasem może nastąpić ich uwypuklenie. Czasem występuje owrzodzenie na granicy znamiona i wysięk krwisto-surowiczy, który daje złe rokowanie.

Inne rzadsze postacie czerniaka to czerniak podpaznokciowy (ang. subungual melanoma), czerniak gałki ocznej (ang. ocular melanoma) oraz czerniak z plamy soczewicowatej (ang. lentigo maligna melanoma).

Czerniak z plamy soczewicowatej powstaje zwykle na skórze twarzy, szyi i rąk osób starszych, które to powierzchnie były narażone na intensywne działanie słońca przez wiele lat. W porównaniu do innych form czerniaka, może on się rozwijać stosunkowo długo, nawet wiele lat, nie penetrując głębszych warstw skóry ani nie dając przerzutów. W sytuacji jednak nagłego obniżenia odporności, uszkodzenia mechanicznego czy innej, następuje jego szybka progresja i choroba rozwija się podobnie jak przy pozostałych postaciach czerniaka. Rozpoznanie go jest trudniejsze ze względu na zwykłe umiejscowienie na zniszczonej słońcem skórze, w pobliżu innych przebarwień i plam soczewicowatych, oraz brak tak wyraźnej pigmentacji jak przy innych typach czerniaka.

Na szczególną uwagę zasługuje również czerniak podpaznokciowy, który przyjmuje zwykle postać ciemnego paska biegnącego wzdłuż płytki paznokcia. Często czerniak w tym miejscu posiada rozmyte krawędzie oraz towarzyszy mu tzw. objaw Hutchinsona (zwiększona pigmentacja skóry pod paznokciem). W przypadku wystąpienia takiego „paska” należy bezwzględnie pokazać go dermatologowi. Co ciekawe, ten typ czerniaka występuje częściej u osób z ciemniejszym kolorem skóry. Ponadto występuje on częściej u osób, które wcześniej miały zdiagnozowanego czerniaka w innej części ciała oraz przekroczyły wiek 50 lat. Podobnie jak czerniak z plam soczewicowatych, pozostaje on stosunkowo długo w uśpieniu, zanim zacznie rozprzestrzeniać się do głębszych warstw skóry.

Rak skóry (prezentacja edukacyjna)
Rak skóry (prezentacja edukacyjna) [16 zdjęć]

Znaki ostrzegawcze przed rakiem Tak jak wiele innych nowotworów, rak skóry, w tym czerniak, rak podstawnokomórkowy

zobacz galerię

Czerniak rozpoznany i leczony wcześnie jest wyleczalny w prawie każdym przypadku. Dlatego niezwykle ważny jest nawyk przeglądania swojej skóry w poszukiwaniu podejrzanych znamion. Oczywiście w warunkach domowych nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy i które znamię może jest czerniakiem. Z całą pewnością można to określić dopiero po jego wycięciu lub pobraniu fragmentu, oglądając wypreparowaną zmianę pod mikroskopem. Niemniej istnieje szereg zewnętrznych sygnałów ostrzegawczych, które powinny nas skłonić do udania się z daną zmianą do dermatologa, który w dalszej kolejności ewentualnie skieruje na zabieg. Lekarz dermatolog uzbrojony jest nie tylko w dużą wiedzę i doświadczenie, ale i w urządzenie, tzw. dermatoskop, za pomocą którego jest w stanie obejrzeć znamię w pewnym powiększeniu, co ułatwia różnicowanie zmian łagodnych od złośliwych.

Znamiona barwnikowe, tzw. „pieprzyki”, występują na całej skórze naszego ciała. Zwykle są to łagodne zmiany, zupełnie nieszkodliwe. Czasem jednak mogą być one oznaką toczącego się procesu nowotworowego w formie złośliwej. Szczególnie niebezpieczne są znamiona pojawiające się na skórze odsłoniętej i skórze owłosionej głowy, które narażone na działanie promieni UV charakteryzują się większą skłonnością do przechodzenia w formę złośliwą. Aby mieć szansę na wczesną diagnozę czerniaka, trzeba dość dokładnie znać swoją skórę. Najczęstszym sygnałem ostrzegawczym jest bowiem dynamiczna zmiana wyglądu znamienia. Znamiona będące manifestacją czerniaka charakteryzują się często asymetrią – nie przyjmują regularnych owalnych kształtów, ale raczej nieregularne, z postrzępionymi krawędziami. Są z reguły wyraźnie większe niż pozostałe „pieprzyki” na skórze. Ponadto, mogą się charakteryzować kilkoma kolorami. Należy też zwracać uwagę na ewentualne niewielkie znamiona pojawiające się wokół jednego większego, może być to bowiem oznaka toczącej się choroby. Po angielsku te cechy podejrzanego czerniaka nazywa się łącznie ABCDE, jako pierwsze litery od słów: A – asymmetry (niesymetryczność), B – border (granica, w domyśle postrzępiona, nieregularna), C – colour (kolor, w domyśle niejednolity), D – diameter (średnica, większa niż 6 mm) oraz E – elevated (uwypuklony).

Czerniak może również dawać objawy w postaci pieczenia lub świądu wokół znamienia. W przypadku zaobserwowania znamienia o jednej lub kilku z powyższych cech, należy się udać na kontrolę dermatologiczną. Może ona ocalić nam zdrowie i życie.

3. Czerniak gałki ocznej

Czerniak gałki ocznej stanowi 10 proc. wszystkich przypadków czerniaka i jest najczęstszym nowotworem złośliwym gałki ocznej. Podobnie jak na postać skórną czerniaka, szczególnie narażone są osoby o jasnej karnacji. Czerniak może występować na tęczówce. Przyjmuje wtedy postać guza, formy wieloogniskowej oraz naciekającej. Najlepsze rokowanie daje postać guza, którego odpowiednio wczesne wycięcie prowadzi zwykle do pełnego wyzdrowienia pacjenta. Guz tęczówki jest zwykle dostrzegalny gołym okiem na tęczówce. Dzięki temu zostaje szybko wykryty i jego wyleczalność sięga nawet 95 proc. Z kolei postać wieloogniskowa czy naciekająca widoczna jest raczej w postaci przebarwień. W przypadku tej postaci dokonuje się zwykle wycięcia całej gałki ocznej, jako że bez takiego zabiegu usunięcie tkanki nowotworowej jest zwykle niemożliwe. Postać rozlana i naciekająca daje szybciej przerzuty, przez co rokowanie jest zwykle gorsze. Ponadto, ze względu na mniej charakterystyczne objawy czerniaka, jest wykrywana zwykle później. Innymi objawami czerniaka może być jaskra oraz krwawienia do komory oka.

ZOBACZ TAKŻE:

Niebezpiecznymi formami czerniaka gałki ocznej są również czerniaki ciałka rzęsowego i naczyniówki. Jest to związane z ich zwykle bezobjawowym początkowo rozwojem. Przy czerniaku naczyniówki może dochodzić po pewnym czasie do pogorszenia ostrości wzroku i ograniczenia [pola widzenia] https://portal.abczdrowie.pl/badanie-pola-widzenia). Do ich rozpoznania niezbędne są specjalistyczne badania okulistyczne. Sposób leczenia czerniaka zależy od stopnia zaawansowania zmian. Przy niewielkich zmianach podejmuje się próby leczenia radioterapią. Przy bardziej zaawansowanych formach stosuje się usunięcie gałki ocznej w połączeniu z onkologiczną kontrolą ewentualnych przerzutów do innych tkanek.

Najrzadszym czerniakiem gałki ocznej jest czerniak spojówki, stanowiący 2 proc. wszystkich przypadków. Zwykle występuje w formie guza, którego usuwa się z pewnym marginesem tkanki zdrowej. W przypadku wycięcia czerniaka rokowanie jest dobre, szanse przeżycia zależą, tak jak przy innych formach czerniaka, od szybkości rozpoznania i ewentualnego powstania przerzutów do innych tkanek.

4. Leczenie czeroniaka złosliweg

Nieleczony czerniak złośliwy niechybnie prowadzi do śmierci. Czerniak złośliwy nacieka na coraz głębsze warstwy skóry, a następnie tkanki podskórne, jednocześnie dając przerzuty do węzłów chłonnych oraz przerzuty do innych tkanek i narządów za pośrednictwem naczyń chłonnych i/lub krwionośnych.

Czerniak charakteryzuje się wczesnym powstawaniem przerzutów, a w jego leczeniu decydującą rolę odgrywa rozpoznanie w odpowiednim czasie. Leczenie czerniaka polega przede wszystkim na chirurgicznym usunięciu zmiany wraz z marginesem zdrowej skóry wokół niej. Margines ten wynosi 1 cm dla czerniaków płaskich oraz nawet 2-3 cm dla czerniaków wyraźnie uwypuklonych. Po wykonanym zabiegu, ocenia się pod mikroskopem nie tylko preparat z samego znamienia, ale również z marginesu skóry. Jeśli okaże się, że w owym marginesie również znaleźć można komórki nowotworowe, pacjent niezwłocznie wysyłany jest na ponowny zabieg, w którym powiększa się ów margines, wycinając często również tkanki podskórne.

Taki sposób wycinania znamion czerniaka złośliwego może budzić obiekcje natury estetycznej, szczególnie u pań. Tym bardziej, że zmiany te występują zwykle na eksponowanych miejscach, ze względu na większe działanie promieniowania słonecznego. Należy jednak pamiętać, że jest to element walki o zdrowie i życie. Większy margines daje większe szanse przeżycia i pełnego wyzdrowienia. Wydaje się, że z tej perspektywy ewentualny, nawet szpecący ubytek tkanki nie ma istotnego znaczenia.

Na znamieniu nie wolno wykonywać biopsji, gdyż pod wpływem tego zabiegu łagodne znamię może przekształcić się w nowotwór. Jeśli lekarz pomyli się w ocenie znamienia i usunięte zostanie znamię łagodne, to sam zabieg chirurgiczny nie będzie przyczyną jego zmiany w nowotwór. Jeśli po prawidłowo wykonanym zabiegu pojawią się zmiany, to oznacza, że do przerzutów doszło już przed zabiegiem, a usunięta zmiana była nowotworem.

Podczas zabiegu chirurgicznego zaleca się również wykonanie biopsji tzw. węzła wartowniczego, to jest najbliższego węzła chłonnego na drodze spływu chłonki. Po wycięciu następuje ocena histopatologiczna owego węzła. Jeśli jest on wolny od komórek rakowych, to rokowanie jest raczej dobre, pacjent ma duże szanse na wyleczenie. Zajęcie węzła wartowniczego przez komórki rakowe może oznaczać, że doszło do proliferacji nowotworu do innych tkanek, a rokowanie jest raczej złe.

Lepsze rokowanie daje czerniak zlokalizowany w obrębie kończyn niż na tułowiu lub na głowie. Jeśli czerniak na kończynie daje przerzuty w obrębie tej kończyny lub nastąpiło jego wznowienie po wycięciu, można zastosować intensywną chemioterapię po wcześniejszym odcięciu kończyny z krążenia ogólnego. Dzięki temu istnieje możliwość zastosowania bardzo wysokich dawek leków antynowotworowych bez narażania pacjenta na ich silne działania niepożądane. Taka terapia daje nawet 50 proc. wyleczeń czerniaka, który dał przerzuty w ramach danej kończyny. W przypadku braku możliwości zastosowania takiej terapii (pojawienie się przerzutów odległych, poza kończyną, lub lokalizacja czerniaka pierwotnego na tułowiu lub głowie), skuteczność chemioterapii jest bardzo niska, ewentualna terapia raczej przedłuża życie, a przypadki całkowitej remisji nowotworu są incydentalne.

Zmiany, za które odpowiada nowotwór skóry, można całkowicie wyleczyć tylko wtedy, gdy zostaną wcześnie rozpoznane i usunięte, przed pojawieniem się pierwszych przerzutów. Nawet wtedy jednak zabieg nie daje pewności wyzdrowienia. Niestety dość często pojawiają się przerzuty, nawet po wielu latach od pozornego wyleczenia.

10 czynników, które podnoszą ryzyko zachorowania na nowotwór
10 czynników, które podnoszą ryzyko zachorowania na nowotwór [10 zdjęć]

Czy wiesz, że złe nawyki żywieniowe oraz brak aktywności fizycznej mogą przyczynić się do wystąpienia

zobacz galerię

Nie należy się również decydować na zabiegi kosmetyczne polegające na wypalaniu prądem, gorącem, ciekłym azotem czy substancją żrącą nieestetycznego „pieprzyka”, które to zabiegi są czasem oferowane w gabinetach kosmetycznych. Jeśli zmiana o charakterze nowotworowym zostanie „potraktowana” w ten sposób, to po pierwsze nie zostanie ona zidentyfikowana (brak badania histopatologicznego wyciętego znamienia), a po drugie, sam zabieg może przyspieszyć rozwój choroby, w szczególności powstawanie przerzutów.

5. Profilaktyka czerniaka złośliwego

Profilaktyka czerniaka złośliwego polega przede wszystkim na rozsądnym korzystaniu ze słońca. Z kąpieli słonecznych nie powinny korzystać osoby ze znamionami dysplastycznymi, o jasnej karnacji, osoby z dużą liczbą znamion oraz te, u których w bliskiej rodzinie doszło do zachorowań na czerniaka złośliwego. Ponadto, abstrahując od problemu zachorowania na czerniaka złośliwego, warto pamiętać, że pod wpływem nadmiernego opalania się skóra szybciej się starzeje oraz istnieje ryzyko wystąpienia mniej złośliwych nowotworów skóry.

Przy każdorazowym narażeniu na intensywne działanie promieni słonecznych, warto chronić skórę kremami z odpowiednimi filtrami. Jest to szczególnie ważne u dzieci, osób starszych, kobiet w ciąży i w okresie okołoporodowym oraz u osób mających genetyczne skłonności do czerniaka, wiele znamion i jasną karnację.

Mężczyźni, pracując na dworze w upalne dni, nie powinni zdejmować koszulek, co jest niestety częstym obrazem. Warto przywdziać bawełnianą, jasną koszulkę, która zabezpieczy plecy przed działaniem promieniowania UV, a której włożenie nie spowoduje istotnego dyskomfortu.

Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.

Następny artykuł: Objawy czerniaka
Polecane dla Ciebie
Pomocni lekarze