Transfuzja krwi - skład i funkcje krwi, wskazania, przebieg, preparaty krwi, powikłania
Transfuzja krwi to przetoczenie pewnej ilości krwi lub składników krwi. Zabieg wykonuje się zwykle w momencie zagrożenia życia - by uzupełnić składniki krwi - gdy doszło do silnego krwawienia, w czasie operacji, w głębokiej anemii.
1. Skład krwi
U dorosłego człowieka w ustroju znajduje się 5,5-5 l krwi. Krew składa się z substancji płynnej, która zawiera osocze oraz elementy morfotyczne. Osocze to zasadniczy, płynny składnik krwi, w którym są zawieszone składniki morfotyczne. Uzyskuje się je przez wirowanie próbki krwi. Osocze po skrzepnięciu i rozpuszczeniu skrzepu nazywamy surowicą krwi. Elementy morfotyczne to inaczej krwinki, produkowane są w szpiku kostnym. Rozróżniamy 3 typy krwinek:
- krwinki czerwone – RBC (red blood cells) – inne stosowane określenia to czerwone ciałka krwi, erytrocyty – komórki te odpowiedzialne są za transport tlenu. Ich zbyt mała ilość świadczy o anemii, czyli niedokrwistości, zbyt duża nazywana jest poliglobulią.
- krwinki białe – WBC (white blood cells) – inne stosowane określenia to białe ciałka krwi, leukocyty – jest to grupa niejednorodna, na którą składają się granulocyty, limfocyty, monocyty, eozynofile, bazofile - te komórki krwi są odpowiedzialne za zwalczanie infekcji; spadek białych ciałek krwi nazywany jest leukopenią i może świadczyć o obniżonej odporności organizmu; natomiast zwiększona liczba białych ciałek krwi nazywana jest leukocytozą i świadczyć może między innymi o toczących się infekcjach w organizmie; może wynikać również z poważnych schorzeń hematologicznych.
- płytki krwi - PLT (platelets) - inne stosowane określenie to trombocyty - krwinki te odpowiedzialne są za prawidłowe krzepnięcie krwi.
2. Funkcje krwi
W ustroju krew pełni różne funkcje:
- transportuje tlen, który pobierany jest z płuc do tkanek, zaś z tkanek odprowadza dwutlenek węgla do płuc;
- transportuje substancje odżywcze, witaminy oraz hormony;
- odprowadza zbędne albo szkodliwe chemiczne substancje;
- pełni istotne obronne funkcje dzięki enzymom, przeciwciałom, a także dzięki fagocytarnym właściwościom białych krwinek;
- krążenie krwi daje możliwość regulacji temperatury organizmu.
3. Wskazania do transfuzji krwi
Przetoczenie krwi może wiązać się z powikłaniami, z tego powodu transfuzja krwi powinna być wykonywana jedynie kiedy istnieją wskazania do wykonania zabiegu. Nie każda utrata krwi stanowi konieczność do uzupełnienia niedoboru.
Wskazania do przetoczenia różnią się w zależności od składnika, który chcemy przetoczyć. Do wskazań należą:
- ostre, zagrażające życiu krwotoki (powstałe w wyniku urazu, zabiegu operacyjnego, krwawienia wewnętrznego);
- przewlekła utrata bądź niedobór składników krwi (na przykład: krwawiące wrzody, guzy żołądkowo-jelitowe, uszkodzenie szpiku kostnego, złośliwe schorzenia krwi, zaburzenia układu krzepnięcia);
- wrodzone wady i niedobory składników krwi (choroby krwi, niedobory immunologiczne).
4. Jak przebiega przetaczanie krwi?
Krew i poszczególne jej składniki są przetaczane w formie wlewu dożylnego, czyli podawana jest kroplówka. Chory musi wyrazić na przetoczenie krwi zgodę. Sposób oraz ilość przetaczanej krwi zależą głównie od objętości utraconej krwi pacjenta. Pod uwagę brane są również wiek, stan zdrowia, przyczyna utraty krwi. Rzadziej składniki krwi (najczęściej koncentraty czynników krzepnięcia krwi) mogą być podawane w formie pojedynczego zastrzyku dożylnego.
Przed każdym przetoczeniem krwi jest indywidualnie wykonana próba zgodności krwi, czyli tak zwana próba krzyżowa. Konieczne jest również oznaczenie grupy krwi. Dzięki próbie krzyżowej wiemy, czy krew dawcy i krew biorcy są zgodne. Wiedza ta jest niezbędna dla prawidłowego i bezpiecznego przeprowadzenia transfuzji krwi.
Próba zgodności to sprawdzenie, czy krew, którą ma otrzymać pacjent (krew dawcy) nie zareaguje nieprawidłowo z krwią własną pacjenta (krew biorcy). Jest to konieczne ze względu na występowanie różnych grup krwi: A, B, O, AB, oraz czynnika Rh dodatniego i ujemnego. W przypadku transfuzji krwi niezbędne jest stosowanie krwi zgodnej grupowo. Oprócz zgodności głównej (układ AB0) należy także wziąć pod uwagę zgodność czynnika Rh.
- Osoba z grupą krwi 0 jest uniwersalnym dawcą (obecność przeciwciał anty-A i anty-B);
- Osoba z grupą krwi AB jest uniwersalnym biorcą (brak przeciwciał);
- Osoba z grupą krwi A posiada antygeny A i przeciwciała anty-B;
- Osoba z grupą krwi B posiada antygeny B i przeciwciała anty-A.
Podanie krwi innej grupy, czyli niezgodnej grupowo wiąże się z ciężkimi, zagrażającymi życiu powikłaniami. Dlatego tak istotna jest próba krzyżowa, potwierdzająca bezpieczeństwo transfuzji krwi, może zostać pominięta tylko w sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia pacjenta.
Pozytywny wynik badania próby krzyżowej oznacza, że biorca nie posiada w składzie swojej krwi żadnych przeciwciał przeciwko krwi dawcy. Wynik badania jest ważny przez 48 godzin. Próbę krzyżową rozpoczyna się pobraniem od biorcy około 5-10 ml krwi żylnej. Pobranie krwi powinno się odbyć po dokładnym ustaleniu danych pacjenta: imienia, nazwiska, daty urodzenia, nr PESEL, adresu. Poza wymienionymi potrzebna będzie jeszcze informacja o wykrytych w poprzednich badaniach przeciwciałach, wcześniejszych transfuzjach i ewentualnych odczynach poprzetoczeniowych. Do badania lekarz nie może użyć krwi, która wykorzystana była do oznaczenia grupy krwi, dlatego ze względu na konieczność równoległego ustalenia grupy krwi i samego badania, biorcy pobiera się dwukrotnie większą ilość krwi, by starczyła na dwie próby. Czas wykonania pełnej próby krzyżowej wynosi około godziny. Jeżeli mieliśmy oznaczaną grupę krwi, warto zadbać, aby została założona karta identyfikacyjna grupy krwi. Dokumentem stwierdzającym, jaka jest grupa krwi jest również legitymacja honorowego dawcy krwi.
Transfuzja krwi jest procedurą bardzo często wykonywaną w placówkach służby zdrowia i uważaną za stosunkowo bezpieczną. Transfuzje krwi wykonuje się najczęściej na oddziałach operacyjnych, onkologicznych, hematologicznych, intensywnej terapii czy ratunkowych. Krew przechowywana jest w stacjach krwiodawstwa. Przechowywanie odbywa się w określonej temperaturze, na przykład: koncentrat krwinek czerwonych w temperaturze 2-6°C, koncentrat krwinek płytkowych w temperaturze 20-24°C. Również transport krwi i innych preparatów powinien się odbywać w warunkach zbliżonych do przechowywania preparatów.
Po wykonaniu próby krzyżowej preparat może zostać przetoczony. Przetoczenie poprzedzone jest krótkim badaniem pacjenta z określeniem akcji serca, wartości ciśnienia tętniczego oraz temperatury ciała. Preparat podawany jest przez wenflon (kaniula dożylna). Przed rozpoczęciem zawsze konieczne jest sprawdzenie danych na preparacie: daty ważności, daty ważności próby krzyżowej i jej zgodności z posiadanym preparatem krwi. Preparat jest oceniany wizualnie pod kątem zmian koloru, konsystencji, obecności skrzepów. Wszystkie dane są wprowadzane do książki transfuzyjnej.
Krew podłączana jest w towarzystwie lekarza i pielęgniarki, która ukończyła szkolenie dla pielęgniarek wykonujących transfuzję krwi. Chory powinien być ułożony w wygodnej pozycji, kończyna z wkłuciem, do którego podłączany jest wlew, powinna być wygodnie ułożona, a wkłucie zabezpieczone. Po podłączeniu obserwuje się, jak się czuje biorca i czy nie występują reakcje niepożądane. Po 15 minutach od podłączenia krwi sprawdzane są parametry i szybkość wlewu, drożność aparatu oraz wkłucie. Przez cały czas pacjent jest monitorowany. Objawy, które powinny zwrócić naszą uwagę to pojawienie się wysypki, dreszczy, wzrostu temperatury ciała. W czasie transfuzji unika się podawania innych leków.
Czas przetaczania krwi i jej składników jest różny w zależności od przetaczanego preparatu, na przykład: koncentrat krwinek czerwonych przetaczany jest do 4 godzin, koncentrat płytkowy do 20-30 minut, osocze do 45 minut, krioprecypitat do 30 minut.
5. Preparaty krwi
Najczęstszym przetaczanym preparatem jest koncentrat krwinek czerwonych (KKCz). Inna stosowana nazwa to masa erytrocytarna (ME). Powstaje przez usunięcie z krwi pełnej części osocza. Zawiera krwinki czerwone, leukocyty, płytki krwi, niewielką ilość osocza oraz płyn konserwujący. Stosuje się go m.in. w przypadku krwotoków, do leczenia niedokrwistości lub w transfuzji wymiennej u noworodków. Istnieje kilka typów stosowanych preparatów: ultrafiltrowany KKCz, przemywany KKCz, napromieniowany KKCz.
KKP, czyli koncentrat krwinek płytkowych to zawiesina krwinek płytkowych. Wskazaniem do przetoczenia może być małopłytkowość, zaburzenia czynności płytek, Osocze świeżo mrożone (FFP - fresh frozen plasma,) to preparat osocza zamrożonego nie później niż w ciągu 8 godzin od pobrania, zawierający wszystkie czynniki krzepnięcia w normalnych stężeniach, w tym labilne czynniki V i VIII. Jest stosowany w zaburzeniach krzepnięcia. Przetaczana może być również krew pełna, wskazaniem jest duża utrata krwi, na przykład w wyniku masywnych krwotoków. Inne stosowane preparaty to albuminy, krioprecypitat.
Każda krew od dawcy jest badana, by zminimalizować ryzyko przekazania wraz z nią chorób zakaźnych. Krew może być pobierana od osób, które dobrowolnie zgłoszą się do punktu pobrań. To pozwala na zgromadzenie krwi i łatwy dostęp do niej w razie potrzeby. Istnieje jednak ryzyko zakażenia. Osoba potrzebująca krwi może także wybrać osoby, które przekażą jej krew, ale tutaj ryzyko zarażeń także istnieje. Jeśli rodzina lub przyjaciele chcą oddać dla kogoś krew, powinni zrobić to wystarczająco wcześnie, aby mogła być ona przebadana. Najbezpieczniejsze jest przetaczanie własnej krwi, ale praktycznie jest to możliwe tylko w przypadku planowych operacji. Można odmówić przetaczania krwi, ale należy zdawać sobie sprawę z faktu, że takie postępowanie może zagrażać życiu.
Krew pobierana od dawców jest zawsze poddawana licznym badaniom, jednak zawsze istnieje ryzyko powikłań. Spada ono w przypadku przetoczenia krwi własnej pacjenta. Można zdeponować własną krew w banku krwi i wykorzystać ją w trakcie operacji. Oddawanie własnej krwi, czyli autotransfuzja może się odbyć tylko przed zabiegami planowanymi i może je czasem opóźnić. Również w trakcie operacji można filtrować krew, którą traci pacjent i wprowadzać ją ponownie do organizmu pacjenta. Taki zabieg można wykonać w nagłych wypadkach lub podczas planowych operacji, nie potrzeba wtedy krwi od innego dawcy. Nie można jednak poddawać odzyskowi krwi osoby chorej na raka. Można także gromadzić i filtrować krew, którą pacjent stracił po operacji – jest to zabieg hemodylucji. Bezpośrednio przed zabiegiem pobierana jest krew i zastępowana specjalnymi płynami. Po zabiegu krew jest filtrowana i dostarczona do organizmu. Odbywa się to wyłącznie w odniesieniu do planowych zabiegów. Proces ten rozrzedza krew, traci się jej mniej podczas zabiegu chirurgicznego. Zaletą tego postępowania jest wyeliminowanie lub zminimalizowanie potrzeby obcej krwi podczas zabiegu chirurgicznego. Wadą jest to, że tylko niewielka ilość krwi może zostać usunięta, a niektóre choroby mogą uniemożliwiać hemodylucję.
6. Powikłania po transfuzji
Istnieje wiele powikłań związanych z transfuzją krwi. Aby im przeciwdziałać, wykonuje się szereg badań dotyczących chorób wirusowych, bakteryjnych, sprawdza się dokładnie zgodność antygenową krwi dawcy i biorcy. Każdy dawca jest również przed oddaniem krwi badany przez lekarza i kwalifikowany do zabiegu.
W niektórych jednak przypadkach mogą wystąpić powikłania wczesne i późne. Powikłania wczesne pojawiają się zazwyczaj w momencie przetaczania krwi lub bezpośrednio po tym zabiegu (w ciągu 24 godzin od zakończenia). Do powikłań wczesnych należą:
- Ostra reakcja hemolityczna – pojawia się w przypadku podłączenia krwi niezgodnej w układzie ABO; objawy, które mogą wystąpić to gorączka, dreszcze, nudności, duszność, ból w klatce piersiowej, ból w okolicach lędźwiowych, skąpomocz, wstrząs;
- Pokrzywka - czyli reakcja alergiczna; objawy to rumień, swędzenie, wysypka, zaczerwienienie skóry;
- Wstrząs anafilaktyczny w wyniku wytworzenia przez organizm pacjenta przeciwciał – występuje po przetoczeniu nawet niewielkiej ilości krwi; objawy to kaszel, skurcz oskrzeli, zaburzenia układu oddechowego i krążenia, gorączka; stanowi zagrożenie dla życia pacjenta;
- Sepsa – powstaje w przypadku przetoczenia preparatu zanieczyszczonego mikrobiologicznie; objawy to wzrost temperatury nawet do 41°C, dreszcze, zaburzenia krążenia;
- Przeciążenie krążenia – pojawia się najczęściej u osób obciążonych schorzeniami kardiologicznymi; objawy to zaburzenia układu krążenia, oddechowego, nieprawidłowe wartości ciśnienia tętniczego;
- Ostre poprzetoczeniowe uszkodzenie płuc – występujące objawy to nagła i silna duszność, dreszcze, sinica, kaszel; nie występują objawy ze strony układu krążenia;
- Reakcje hipotensyjne – spadek ciśnienia skurczowego i rozkurczowego w stosunku do wartości mierzonych przed rozpoczęciem przetoczenia;
- Hipotermia poprzetoczeniowa – powstaje w wyniku masywnych transfuzji krwi.
W przypadku wystąpienia wczesnych powikłań należy reagować natychmiast.
Istnieją także powikłania, których objawy mogą pojawić się dopiero po miesiącu, a nawet po kilku latach. Należą do nich:
- Opóźniona reakcja hemolityczna - zwykle nie wymaga leczenia; pojawić się może gorączka, dreszcze, żółtaczka, duszność;
- plamica poprzetoczeniowa - charakteryzuje się spadkiem płytek i uogólnioną plamicą, ma ciężki przebieg, w leczeniu stosuje się plazmaferezy lecznicze;
- przeszczep przeciwko gospodarzowi - rzadkie, ale bardzo poważne powikłanie, prowadzące często do zgonu pacjenta; objawy: gorączka, wysypka, rumień, niewydolność nerek i wątroby.
D późnych powikłań należą również powikłania bakteryjne oraz wirusowe, szczególnie wirusowe zapalenie wątroby typu B i C oraz wirus HIV. Obecnie, aby przeciwdziałać przenoszeniu się chorób wirusowych za pośrednictwem transfuzji, wykonuje się szereg badań wirusologicznych oraz bakteriologicznych.
Powikłania poprzetoczeniowe możemy również podzielić ze względu na rodzaj ich przebiegu:
- Powikłania łagodne – na przykład pokrzywka,
- Powikłania średnie – na przykład zakażenia bakteryjne;
- Powikłania ciężkie – na przykład ostra niewydolność oddechowa.
Przetoczenie krwi najczęściej przebiega bez powikłań. Prawidłowe przeprowadzenie transfuzji zmniejsza ryzyko wystąpienia objawów niepożądanych. Mimo możliwych zagrożeń jest nieraz niezbędne w procesie leczniczym. Krew jest cennym darem, który nieraz może uratować komuś życie. Jeżeli nie ma przeciwwskazań, warto pomyśleć o oddaniu krwi - więcej informacji na ten temat można znaleźć na stronach regionalnych centrów krwiodawstwa. Gromadzeniem i obrotem krwi zajmują się banki krwi.
Potrzebujesz konsultacji z lekarzem, e-zwolnienia lub e-recepty? Wejdź na abcZdrowie Znajdź Lekarza i umów wizytę stacjonarną u specjalistów z całej Polski lub teleporadę od ręki.