Stres szkolny - objawy, przyczyny, skutki, reakcje na stres

Szkoła wywołuje jeden z podstawowych rodzajów napięcia emocjonalnego, który towarzyszy niejednemu dziecku czy nastolatkowi. Wiąże się z koniecznością adaptacji do nowego środowiska (podstawówki, gimnazjum, liceum), sprawdzaniem wiedzy, wywoływaniem do tablicy, udzielaniem odpowiedzi, egzaminami, zbyt dużą ilością materiału, ale także z lękiem przed srogim nauczycielem czy niechęcią ze strony kolegów z klasy. Jak dzieci reagują na stres szkolny? Jakie są konsekwencje sytuacji stresowych, doświadczanych przez uczniów? Czym grozi nadmiernie odczuwany stres w szkole i jak sobie z nim radzić?

1. Reakcja na stres

O stresie daje się pisać z wielu perspektyw: medycznej, socjologicznej, fizjologicznej czy pedagogicznej. Potocznie termin stres rozumie się jako negatywny stan emocjonalny, przeciążenie wywołane sytuacją trudną, konfliktową, chorobą, przykrym przeżyciem, zmartwieniem, ale też wpływem bodźców fizycznych, np. hałasu czy zbyt wysokiej temperatury.

Stres to mobilizacja sił organizmu w sytuacjach obciążających, które przekraczają możliwości jednostki.

Zobacz film: "Jak radzić sobie ze stresem"

Wyróżnia się zazwyczaj trzy etapy reakcji na stres:

• stadium reakcji alarmowej – mobilizacja sił organizmu,
• stadium odporności – względna adaptacja, przystosowanie do stresora,
• stadium wyczerpania – utrata zdolności obronnych w wyniku zbyt intensywnego i długotrwałego działania stresora, co może w rezultacie doprowadzić do reakcji patologicznych, np. chorób psychosomatycznych.

To czy dana sytuacja będzie stresująca zależy od samego człowieka i jego sposobu myślenia, np. dla jednego ucznia występ na uroczystości szkolnej będzie budził lęk, a dla drugiego będzie wyzwaniem, próbą sprawdzenia siebie.

Odporność na stres wynika z wielu czynników, np. cech osobowości, temperamentu, systemu wartości, obrazu siebie, poczucia samoskuteczności, wsparcia społecznego, doświadczeń życiowych itp.

2. Objawy stresu u dzieci

Głównym źródłem stresu dla dzieci i młodzieży jest szkoła. Stres w szkole rodzi wiele niekorzystnych symptomów. Można wymienić między innymi objawy somatyczne:

• przyspieszone bicie serca,
• dolegliwości żołądkowe,
• suchość w ustach,
• bóle głowy,
• płacz,
• moczenie nocne,
• obniżona odporność,
• częste infekcje,
• biegunki.

Rozpoznaje się również objawy motoryczne (wzmożone napięcie mięśni szyi, drżenie, gwałtowne ruchy), a także reakcje psychiczne:

• spadek koncentracji uwagi,
• lęk przed porażką,
• myślenie w kategoriach „wszystko albo nic”,
• postawy roszczeniowe,
• skupianie się na negatywach,
• dyskredytowanie pozytywów,
• zaniedbywanie prac szkolnych,
• drażliwość,
• apatia,
• agresja,
• fantazjowanie.

Bardzo często niepowodzenia w szkole nakładają się na trudności, jakie przeżywa dziecko w domu rodzinnym. Brak systematycznej opieki rodziców może powodować problemy w nauce.

Konfliktowa sytuacja rodzinna często rodzi nadmiar obowiązków narzucanych na dzieci, powodując z kolei słabe wyniki ze sprawdzianów ze względu na brak czasu niezbędnego do przyswojenia wiedzy.

W wyniku kiepskich ocen z egzaminów może spadać pozycja ucznia w klasie i przyczyniać się do nie najlepszych relacji z rówieśnikami, co wtórnie powoduje eskalację napięcia u dziecka i uczucie dyskomfortu psychicznego.

3. Przyczyny stresu szkolnego

Do najpopularniejszych źródeł stresu związanego ze szkołą zalicza się:

• strach przed sprawdzaniem wiedzy,
• wywołanie do tablicy przez nauczyciela,
• sprawdzian,
• kartkówka,
• egzamin,
• sposób odpytywania służący jedynie demaskowaniu niewiedzy ucznia,
• lęk przed oceną niedostateczną,
• rozliczanie z ocen na wywiadówkach i w domu,
• zbyt duża ilość nauki,
• zbyt obszerne programy nauczania obfitujące w wiele zbędnych szczegółów,
• brak czasu na relaks i odpoczynek,
• kontakty z rówieśnikami,
• brak momentów potrzebnych na regenerację sił w trakcie zajęć szkolnych,
• zbyt trudne, niezrozumiałe i obszerne prace domowe,
• rzeczywistość klasowa,
• konieczność siedzenia w jednym miejscu,
• nieustanne bycie w polu widzenia nauczyciela,
• hałas,
• zła organizacja zajęć,
• bałagan,
• nieestetyczne sale lekcyjne,
• brak pomocy dydaktycznych,
• brak dyscypliny;
• negatywna postawa nauczyciela,
• obawa przed odrzuceniem ze strony rówieśników,
• brak akceptacji w klasie,
• przemoc psychiczna,
• przemoc fizyczna,
• nuda na lekcjach.

Oczywiście przyczyn stresu szkolnego można mnożyć w nieskończoność. Dzieci i młodzież nie potrafią skutecznie poradzić sobie z napięciem emocjonalnym. Zamiast pójść pobiegać, pojeździć na rowerze, uprawiać sporty, wolą siedzieć przed telewizorem albo komputerem.

Zabiegani rodzice często nawet nie mają świadomości, że ich dziecko nie radzi sobie w szkole, ma kłopoty w nauce. Długotrwały stres demotywuje uczniów do nauki, zmniejsza wysiłki i starania dzieci o dobre oceny, a nawet przyczynia się do wagarowania i niepoprawnego zachowania.

Pojawiają się dolegliwości psychosomatyczne i niechęć do szkoły. Sytuacje trudne wywołane przez stres prowadzą do zaburzenia procesu kształcenia i wychowania oraz niepowodzeń dydaktycznych. W osobowości ucznia pojawiają się formy obronne, np. dziecko zaczyna kłamać albo uciekać z domu.

3.1. Problemy z nauką

Kłopoty z pamięcią, koncentracją i nauką towarzyszą wielu uczniom. Znaczna część tych dzieci ma trudności spowodowane dysleksją lub przeżywaniem chwilowego stresu, jaki pojawił się w ich życiu. Jeśli moment ten nie zostanie uchwycony, a problem nie zostanie rozwiązany w zarodku trudności szkolne mogą się utrwalić.

Dziecko zniechęcone do nauki, zdemotywowane słabymi ocenami lub przyczepioną mu plakietką „gorszego ucznia” może nie chcieć chodzić do szkoły, szukać powodów do opuszczenia zajęć i przeżywać przewlekły smutek.

3.2. Trudne relacje z rówieśnikami

Jedną z częstych przyczyn stresu w szkole i wynikającej z tego depresji są trudności w grupie rówieśniczej. Raz uzyskana pozycja w klasie utrzymuje się latami na podobnym poziomie.

Dlatego dziecko, które jest wyśmiewane przez rówieśników, może mieć kłopoty z jej odbudowaniem. Wyśmiewaniu dziecka przez innych uczniów mogą służyć media, na przykład poprzez nagrywanie filmów na telefonie komórkowym w sytuacji, która jest dla ucznia krępująca, zamieszczanie zdjęć w Internecie czy wpisów za pomocą social mediów.

Przyczynami gorszego traktowania dziecka przez inne osoby w klasie mogą być różne powody – od sytuacji materialnej w domu ucznia, przez jego złe wyniki w nauce, do jakiejś cechy w jego zachowaniu czy urodzie.

Kłopoty takie dotyczą przede wszystkim młodszych dzieci. Im wyższy status szkoły, tym relacje te bardziej się wyrównują. Z pomocą w takich sytuacjach może przyjść szkolny psycholog. Z reguły problem wymaga czasu i długoterminowej współpracy ze specjalistą.

3.3. Szykanowanie przez nauczyciela

Zwykle w tak zwanych „białych rękawiczkach”, a niekiedy bardziej oficjalnie, wielu uczniów doświadcza szykanowania ze strony nauczyciela. Tak jak faworyzuje się niektórych uczniów, tak też niektórych można systematycznie zniechęcać do nauki, lekceważyć, a niekiedy wręcz poniżać.

W sytuacji szykanowania przez nauczyciela jednego z dzieci, jego rówieśnikom z klasy trudno jest przeciw temu zaprotestować, a sam uczeń może mieć trudności z przyznaniem się do bycia ofiarą psychicznej tortury.

Do często popełnianych błędów nauczycielskich należy efekt halo – efekt pierwszego wrażenia, podobnie jak odnoszenie się do ucznia wzorem tego, jak traktowało się jego rodzeństwo.

Nauczyciel uczący kolejne dziecko z tej samej rodziny często porównuje je do brata lub siostry – jeśli nie wiąże z nimi dobrych wspomnień, często niestety traktuje ucznia podobnie.

Każdy z nas zna różne anegdoty ze szkolnej ławki i w każdej szkole znajdą się nauczyciele mniej i bardziej lubiani przez ogół uczniów. Nierzadko zdarza się też słyszeć, że nauczyciel „uwziął się” na ucznia.

A jak się wówczas zachowuje szykanowany uczeń? Dziecko w takiej sytuacji jest bezradne. Ukrywa się ze swoim problemem, niekiedy całymi miesiącami. U wielu dzieci rozwija się lęk przed zajęciami, a z czasem w ogóle przed pójściem do szkoły. Bycie lekceważonym przez nauczyciela – szczególnie w młodszych latach szkoły – wpływa na to, jak jest postrzegane przez rówieśników.

4. Skutki długotrwałego stresu

Długotrwały stres prowadzi do spadku motywacji, a niekiedy wręcz lęku przed chodzeniem do szkoły. Dziecko zamyka się w sobie, staje się smutne i przygnębione. Często rodzicom dziecka i nauczycielom trudno zrozumieć jego opuszczenie się w nauce, gdyż pozornie zachowanie ucznia nie wzbudza podejrzeń o zaburzenia depresyjne.

Niestety, w niektórych rodzinach nadal panuje przekonanie, że depresja nie jest chorobą, a stanem chronicznego lenistwa, które można przerwać jedynie poprzez konsekwentnie stosowane kary. Karanie dziecka za złe wyniki w szkole jedynie wzmaga stres i lęk, co prowadzi do pogłębiania się depresji.

Jak zapobiegać depresji ucznia? Wydaje się, że dużą rolę odgrywa uświadamianie rodziców o problemie depresji u młodzieży, który pogłębia się z roku na rok. Ważna wydaje się również profilaktyka wśród nastolatków w postaci warsztatów psychologicznych i możliwości swobodnej konsultacji z psychologiem.

Warto zapobiegać utrwalaniu się stereotypu, że psycholog leczy osoby „słabe psychicznie”. To powszechnie panujące przekonanie lepiej byłoby zmienić na takie, że nie tyle leczy, co wspiera w prawidłowym rozwoju, o który przecież warto zadbać.

5. Jak zmniejszyć stres u dzieci?

Oto kilka technik, które pomagają zwalczyć negatywne skutki stresu:

• ruch i relaks,
• lepsza organizacja życia codziennego,
• określanie hierarchii zadań i celów,
• przekazanie części pracy innym,
• zachowania asertywne,
• ćwiczenia relaksacyjne,
• techniki zmniejszania lęku,
• pozytywne myślenie,
• czas na odpoczynek,
• ćwiczenia odprężająco-koncentrujące,
• kontrola oddechu,
• rozmowy,
• poczucie humoru,
• ćwiczenie dystansu do problemów,
• techniki wizualizacji stresu,
• masaż,
• medytacja.

Metod redukcji stresu jest bardzo wiele, ale i tak pewnie nie wyczerpią one całego wachlarza możliwości. Najważniejsze, aby w przypadku trudności szkolnych obserwować dziecko.

Zainteresowanie jego problemami powinni wykazać zarówno rodzice, opiekunowie, jak i nauczyciele. Odpowiednio poprowadzona rozmowa pozwoli odkryć źródła stresu u dziecka. Możliwe, że jego trudności nie wynikają wcale ze szkoły, a mają głębszą przyczynę.

6. Samobójstwa wśród młodzieży

Najbardziej niepokojący jest fakt, że młodzi ludzie nie działają pod wpływem impulsu. Samobójstwa są z reguły wynikiem długo planowanego działania. Zamiar targnięcia się na swoje życie jest najczęściej sygnalizowany najbliższym osobom dużo wcześniej, ale często nie jest traktowany poważnie.

Nieleczona depresja może rozwijać się miesiącami, a nawet latami. Bezradny młody człowiek, przytłoczony ciężarem problemów i brakiem umiejętności ich rozwiązania decyduje się na samobójstwo, kiedy okazuje się, że znalazł się w ślepym zaułku własnego życia.

Jakie są źródła problemów młodych? Problem najczęściej zaczyna się w domu. Brak wsparcia ze strony najbliższych, trudne relacje, alkoholizm rodziców, zła sytuacja materialna czy przemoc mogą przyczynić się do rozwoju depresji u dzieci.

Jeśli dziecko nie ma oparcia w rodzinie, często nie potrafi go uzyskać w szkole. Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych, chaotycznych i innych, w których nie otrzymują pełnego wsparcia dużo gorzej radzą sobie ze stresem. Często mają trudności z nauką i z komunikacją z innymi ludźmi.

Skorzystaj z usług medycznych bez kolejek. Umów wizytę u specjalisty z e-receptą i e-zwolnieniem lub badanie na abcZdrowie Znajdź lekarza.