Lateralizacja – przebieg i charakterystyka. Czym jest lateralizacja skrzyżowana?

Lateralizacja zwana jest także asymetrią funkcjonalną, dominacją stronną lub funkcjonalną przewagą stron. Jest to proces, który opiera się na dominacji jednej półkuli mózgowej nad drugą. Co to znaczy dominacja jednej półkuli mózgowej?

Otóż obie półkule definiują funkcjonowanie całego organizmu – określają nasze cechy, kompetencje, mocne oraz słabe strony. Odpowiadają także za sprawność ruchową. Już na wczesnym etapie rozwoju dziecka, jedna z półkul zaczyna przeważać nad drugą. Efektem tego jest o wiele lepiej rozwinięta jedna strona ciała od drugiej.

Najbardziej charakterystycznym przejawem lateralizacji jest dominacja jednej ręki nad drugą. To dlatego zazwyczaj nie jesteśmy w stanie pisać tak samo dobrze obiema rękami. Są osoby, które wykształciły w sobie tę umiejętność, jednak większość z nas nie potrafi swoją "niepiszącą" ręką stworzyć czytelnego tekstu.

Podobnie sytuacja wygląda w przypadku nóg – jest to charakterystyczne dla osób grających w piłkę nożną lub jeżdżących na desce snowboardowej czy surfingowej. O takich sportowcach mówi się, że są prawo- lub lewonożni (w przypadku snowboardzistów określa się to mianem "regular" albo "goofy").

Lateralizacja obejmuje nie tylko kończyny, ale także wzrok oraz słuch. Naturalne jest, że część z nas słyszy lepiej na prawe, a część na lewe ucho. To dlatego przekręcamy głowę w konkretnym kierunku, aby lepiej słyszeć. Z tego też powodu mnóstwo osób ma różne wady wzroku w obojgu oczu.

Dawniej uważano, że tylko dominacja prawej strony (a więc lewej półkuli) jest zjawiskiem naturalnym, a osoby leworęczne nie rozwijają się prawidłowo. Wynikało to z niewiedzy i niedostatecznego postępu nauki. Dzisiaj dominacja jednej z półkul jest po protu cechą charakterystyczną danego człowieka i nie ma związku ze stopniem rozwoju. Co więcej, często to właśnie osoby leworęczne wykazują większe zdolności intelektualne i mają umysł kreatywny.

Wyróżnia się następujące rodzaje lateralizacji:

• lateralizacja jednostronna – czyli lateralizacja prawostronna lub lewostronna (u większości osób przeważa prawa strona ciała),
• lateralizacja niejednorodna – tzw. skrzyżowana, są to niesymetryczne kombinacje; dominujące narządy ruchu oraz zmysłów są po obu stronach osi ciała (np. dziecko jest leworęczne, prawooczne, lewonożne),
• lateralizacja nieustalona – tzw. lateralizacja słaba, w której występują różne warianty dominacji, np. posługiwanie się prawą i lewą ręką w jednakowym stopniu; może być stanem przejściowym lub stałym.

Trudno jednoznacznie określić konkretny moment, kiedy jedna ze stron organizmu wysuwa się niejako na prowadzenie. Mówi się, że proces ten rozwija się w ciągu pierwszych dwóch lat życia dziecka, a pierwsze sygnały można zauważyć u malucha około szóstego miesiąca. Wówczas dziecko zaczyna chwytać przedmioty i powoli przygotowuje mięśnie do samodzielnego poruszania się – podnosi główkę i opiera się na rączkach.

Mniej więcej w drugim roku życia, kiedy dziecko zaczyna samodzielnie się poruszać, lateralizacja się obniża, pozwalając na rozwój całego organizmu. Nauka chodzenia angażuje obie półkule w takim samym stopniu, dlatego lateralizacja jest zahamowana. Pomiędzy trzecim a piątym rokiem życia dziecko osiąga pełną sprawność w kwestii chodzenia, więc lateralizacja znów się aktywizuje. Na tym etapie można zauważyć skłonność do chwytania przedmiotów konkretną dłonią.

Lateralizacja zwykle rozwija się przez pierwsze 4 lata życia.

Dominacja jednej z półkul nie musi obejmować całej przeciwległej strony organizmu. Bardzo często zdarza się, że jedna z naszych cech jest zdominowana przez inną półkulę. Jest to sytuacja naturalna, w żaden sposób nie utrudnia rozwoju ani codziennego funkcjonowania.

Lateralizacja skrzyżowana ma miejsce przykładowo wówczas, kiedy jesteśmy praworęczni, prawonożni, słyszymy lepiej na prawe ucho, ale widzimy lepiej na lewe oko albo kiedy jesteśmy leworęczni, ale prawonożni.

Jeśli organizm nie rozwija się prawidłowo z jakiegoś powodu, lateralizacja może zostać zahamowana. Wówczas dziecko gubi orientację i nie ma świadomości własnego ciała. Jest to sytuacja rzadka i zwykle niegroźna. Konieczna jest jednak wizyta u specjalisty i wdrożenie odpowiednich ćwiczeń rozwojowych.

Lateralizacja przeprowadzona we właściwym momencie usprawnia funkcjonowanie w życiu dorosłym.

Zaburzenia lateralizacji mogą powodować m.in.:

• trudności w nauce,
• zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej, zaburzenia orientacji w schemacie ciała i przestrzeni,
• dyspraksję, niezdarność,
• obniżoną sprawność manualną,
• osłabioną sprawność ruchową rąk, manipulację przedmiotami,
• niską sprawność grafomotoryczną, problemy z pisaniem, rysowaniem, nieprawidłowy chwyt,
• opuszczanie lub dodawanie liter, mylenie liter,
• trudności w czytaniu,
• problemy ze słyszeniem w hałasie,
• opóźniony rozwój mowy, zaburzenia mowy, trudności w osiąganiu sprawności artykulacyjnej głosek,
• opuszczanie, czy przestawianie sylab i wyrazów,
• problemy z uwagą, koncentracją, zapamiętywaniem,
• mylenie stron prawa-lewa,
• lustrzane odbicie w piśmie,
• mylenie znaków i symboli,
• kłopoty ze śledzeniem wzrokowym,
• trudności w odwzorowywaniu kształtów geometrycznych,
• nadaktywność ruchową.

W ćwiczeniu lateralizacji należy zwrócić uwagę na utrwalanie orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni. W tym celu można np. poprosić dziecko o podanie przedmiotu znajdującego się po jego lewej/prawej stronie, czy wskazanie prawego/lewego ramienia. Pomocne są także ćwiczenia, w których dziecko rzuca piłką raz lewą, raz prawą ręką.

Ważną kwestią jest także doskonalenie percepcji wzrokowej. Do tego celu świetnie sprawdzają się wszelkie układanki, czy puzzle. Pomocne mogą być także ćwiczenia, podczas których dziecko porównuje podobne ilustracje i wskazuje między nimi różnice.

Bardzo ważne jest także ćwiczenie koordynacji wzrokowo-ruchowej. Przykładowe ćwiczenia, które pomogą ją rozwijać to rysowanie, malowanie na dużych arkuszach, ćwiczenia grafomotoryczne, rysowanie po śladach, wycinanie nożyczkami, kreślenie wzorów na piasku, czy obwodzenie konturów.

Istotną rolę odgrywa także usprawnianie motoryki ręki i zdolności manualnych. W tej grupie znajdują się ćwiczenia obejmujące wszelkie zabawy paluszkowe, wydzieranki, wycinanki, ale i zabawa plasteliną, czy masą solną.

Warto także doskonalić u dziecka umiejętność pisania (ćwiczyć poprawny chwyt, nieodrywanie ręki od kartki, zachowanie właściwego kierunku pisania) oraz wdrożyć trening pamięci wzrokowej.

W świetle obecnej wiedzy medycznej dominację lewej ręki u dziecka należy traktować jak jedną z wielu indywidualnych cech. Dlatego też zwykle nie zaleca się przestawiania malca na rękę prawą. Należy jednak wspierać dziecko w przygotowaniu do nauki pisania zgodnie z jego możliwościami.