Tatarak – wygląd, właściwości, działanie i zastosowanie

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) to wieloletnia bylina z rodziny tatarakowatych (Acoraceae), znana także jako ajer, szuwar, kalmus czy tatarskie ziele. Pochodzi z Azji Środkowej, rośnie jednak również też w Europie, Ameryce Północnej i Azji. Do Europy sprowadzili go prawdopodobnie Tatarzy w połowie XVI wieku. W Polsce ten gatunek jest pospolity na całym terenie z wyjątkiem Karpat. Porasta brzegi rzek, jezior i stawów, szuwary i moczary, a także wilgotne łąki i rowy. Tatarak można tez uprawiać, sadząc go na podmokłym terenie.

Jak wygląda tatarak? Ma grube, rozgałęzione i pełzające kłącza oraz długie, szablowate liście oraz drobne, zielonkawożółte kwiaty. Wyróżnia się wysoką, dorastającą do metra trójboczną łodygą. Na jej końcu znajduje się gruby i kolbowaty kwiatostan. Tatarskie ziele kwitnie w maju i czerwcu. Kłącze jest bardzo aromatyczne. Po przełamaniu wydziela zapach cynamonowo-kamforowy.

Ajer to roślina jadalna, olejkodajna, lecznicza i kosmetyczna, dlatego znajduje szerokie zastosowanie. Ziele stosuje się zarówno zewnętrznie, jak również wewnętrznie. Surowcem zielarskim jest kłącze tataraku z korą (Calami rhizona crudum) oraz kłącze okorowane (Calami rhizona mundatum). W aptekach można również kupić olejek tatarakowy (Calami oleum).

Kłącze tataraku można kupić w sklepach zielarskich i aptekach lub pozyskać je samodzielnie. Wystarczy wydobyć je wiosną, następnie odciąć części naziemne i korzonki. Kłącze trzeba umyć, pociąć nieduże kawałki i wysuszyć w przewiewnym i zacienionym miejscu. Wysuszony tatarak trzeba przechować w szczelnym pojemniku.

Kłącze tataraku zawiera do 5,5 % olejku eterycznego, w którym znajduje się wiele substancji. To garbniki, kadinen, kalamen, akoron, β-iα-azaron, kariofilen, akoryna, cholina, witamina C, kwasy organiczne, sole mineralne, kwasy tłuszczowe (palmitynowy, linolenowy, arachidonowy, stearynowy), a także śluzy, skrobia i cukry (fruktoza, maltoza, glukoza). To im zawdzięcza swoje cenne właściwości.

Tatarak ma działanie antyseptyczne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i antybakteryjne. Działa też rozkurczowo na mięśnie gładkie układu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowych. To dlatego napary i odwary z tatarskiego ziela zalecane są przy stanach zapalnych pęcherza i w kamicy nerkowej.

Kłącze tataraku może być lekiem na dolegliwości ze strony układu pokarmowego, takie jak wzdęcia, biegunki, bóle brzucha, bezkwaśność, brak łaknienia, kolka jelitowa czy dolegliwości jelitowe. Jest polecany na poprawę trawienia, ponieważ pobudza wydzielanie soku żołądkowego. Pokrywa również błonę śluzową żołądka warstwą ochronną. Wskazaniem do stosowania byliny są przewlekłe zaburzenia trawienne i zaburzenia przepływu żółci do dwunastnicy, a także choroba wrzodowa.

Niegdyś tatarskie ziele uznawano za środek przeciw pasożytom, które wspiera oczyszczanie organizmu oraz go wzmacnia. Ale to nie wszystko. Zawarte w tataraku związki czynne pobudzają szpik kostny do produkcji krwinek czerwonych. Ponadto roślina wykazuje działanie uspokajające, wyciszające i hipnotyczne. Wraz z innymi składnikami stosuje się go w stanach wyczerpania nerwowego, niepokoju i trudnościach w zasypianiu.

Kłącze pomaga na zapalenie jamy ustnej i gardła, niektóre dermatozy, łupież, wypadanie włosów. Olejek sprawdza się w nerwobólach, rwie kulszowej i bólach gośćcowych. Z kolei płukanki wykorzystuje się przy nieżytach jamy ustnej i gardła. Kąpiele działają zaś uspokajająco, a także przeciwzapalnie, bakteriobójczo oraz przeciwświądowo w chorobach skóry.

Korzystne działanie ma także nalewka z tataraku oraz herbatka. Aby przygotować napar, wystarczy łyżkę suszonego korzenia zalać szklanką letniej wody, przykryć i odstawić na noc. Stosując tatarak należy pamiętać, iż jego większe ilości mają działanie toksyczne, psychoaktywne – mogą nawet powodować halucynacje. Zioło ma też przeciwwskazania do stosowania. To okres ciąży i karmienia piersią.

Tatarskie ziele może być stosowane także w kuchni czy kosmetyce. Odnajduje się jako przyprawa, którą dodaje się do napojów, ciast i cukierków. Wchodzi nawet w skład mieszanek ziołowych typu curry.

Tatarak znalazł szerokie zastosowanie w przemyśle kosmetycznym i perfumeryjnym. Świetnie działa na włosy. Znajduje się między innymi w szamponach i mieszankach ziołowych. Można go również wykorzystywać w celu odstraszenia różnych insektów, takich jak komary, kleszcze czy muchy (przydaje się zarówno wywar, jak i liście oraz korzeń tataraku).