Szczególne znaczenie stanu obniżenia odporności w transplantologii

Zanim jednak przejdziemy do omówienia przyczyn konieczności upośledzania odporności i sposobów dokonywania tego, wyjaśnijmy kilka podstawowych pojęć związanych z transplantologią. Wyróżniamy kilka rodzajów przeszczepów:

• Przeszczepy autologiczne – przeszczepianie tkanek w zakresie własnego organizmu. Na przykład skóry pobranej z uda na trudno gojące się rany. Przeszczep taki nie ulega odrzuceniu, gdyż przeniesiony materiał posiada antygeny („biologiczne znaczniki”) własnego organizmu.

• Przeszczepy allogeniczne – przeszczepianie tkanek i narządów pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Ten rodzaj transplantologii dotyczy najczęściej narządów takich jak: serce, nerki, wątroba czy trzustka. Próby podejmowania tego rodzaju przeszczepów początkowo kończyły się niepowodzeniem ze względu na odrzucanie wszczepionego organu od biorcy, jako obcej tkanki. Stan taki trwał do momentu, w którym uzmysłowiono sobie rolę dobierania dawcy i biorcy pod względem podobieństwa (tak zwanej zgodności tkankowej) oraz wykorzystano leki osłabiające układ odpornościowy, zwane immunosupresyjnymi.

• Przeszczepy ksenogeniczne – przeszczepianie narządów pomiędzy różnymi gatunkami, będące w fazie eksperymentalnej. Z tym rodzajem oczywiście wiąże się problem przedstawiony w poprzednim punkcie, w co najmniej tak samo dużym stopniu.

Jak już to zostało wspomniane nasz organizm na swoich komórkach budujących narządy czy tkanki posiada „znaczniki”, zwane w języku medycznym antygenami zgodności tkankowej. Do najważniejszych z nich, należą antygeny głównego układu zgodności tkankowej (MHC) oraz antygeny grup w krwi w układzie AB0. Pierwsze z wymienionych pojawiają się na wszystkich komórkach posiadających jądro komórkowe (dlatego, nie mają znaczenia w przypadku przetaczania czerwonych krwinek, czyli erytrocytów, które są komórkami bezjądrzastymi). Są one kodowane przez wiele genów, z których każdy może występować w wielu odmianach, tak zwanych allelach. Fakt ten powoduje, że może powstać bardzo duża liczba możliwych kombinacji, niepowtarzalnych u różnych osobników, z wyjątkiem bliźniąt jednojajowych. Wynikiem tego jest sytuacja, w której organizm biorcy po przeszczepieniu mu tkanek od dawcy, który będzie posiadał inną wersję układu MHC i będzie traktował ją jak „intruza” przed którym trzeba się bronić wykorzystując układ immunologiczny.

Bardzo podobny w skutkach mechanizm dotyczy także drugiego z wymienionych układów czyli ABO. Znaczącą różnicą jest jednak fakt, że w tym przypadku występuje dużo mniej kombinacji, a mianowicie cztery: grupa A, grupa B, grupa AB oraz grupa 0. Niewielka ilość grup powoduje, że dobranie pod tym względem zgodnego dawcy i biorcy, nie jest już takie trudne. Istnieje także wiele „słabych” antygenów transplantacyjnych, do których należą m.in. inne niż ABO antygeny krwi czy antygeny związane z chromosomami płciowymi. Mają one pozornie mniejsze znaczenie, jednakże prawdopodobnie pobudzają układ odpornościowy w późniejszym okresie po przeszczepie.

Proces doboru odpowiedniego dawcy i biorcy nosi nazwę typowania tkankowego. Dawca i biorca powinni być zgodni pod względem układu ABO (do niedawna wykluczano przeszczepy niezgodne pod względem układu grupowego krwi ABO, jednak obecnie pojawiają się coraz śmielsze próby ominięcia tej przeszkody) oraz powinni wykazywać jak najwięcej wspólnych antygenów HLA (należących do układu MHC). W przeciwnym razie dochodzi do odrzucenia przeszczepianych narządów. Możliwe są cztery rodzaje odrzucenia:

• Odrzucenie nadostre – rozwija się w ciągu kilku minut i prowadzi do niewydolności przeszczepionego narządu. Dzieje się tak w przypadku, gdy we krwi biorcy znajdują się już przeciwciała reagujące z antygenami dawcy. Obecnie do takich sytuacji nie dochodzi ze względu na poprzedzające przeszczep badanie laboratoryjne reakcji surowicy biorcy na limfocyty dawcy.

• Odrzucenie ostre – występuje w ciągu pierwszych tygodni lub miesięcy po transplantacji. W odrzuconym narządzie znajdują się nacieki z aktywowanych limfocytów.

• Odrzucenie przeszczepu przewlekłe - polega na stopniowej utracie funkcji narządu w przeciągu miesięcy bądź lat. Mechanizm tego zjawiska nie jest do końca jasny, aczkolwiek o przyczynianie się do niego są podejrzewane wcześniej już wymienione „słabe” antygeny zgodności tkankowej.

W przeważającej liczbie przypadków niemożliwe jest dobranie dawcy i biorcy, identycznych pod względem HLA i „słabych antygenów”. W związku z tym, aby uniknąć odrzutów, stosowane jest leczenie immunosupresyjne, czyli osłabiające układ odpornościowy, tak, by ten nie był w stanie atakować obcych antygenów. Aby uzyskać obniżenie odporności pacjentom podaje się następujące leki:

• Glikokortykosteroidy - ich podawanie ma na celu, głównie zahamowanie produkcji cytokin- chemicznych przekaźników procesów zapalnych i innych reakcji odpornościowych.

• Leki cytotoksyczne – wpływają one destrukcyjnie na komórki szybko dzielące się, do których należą limfocyty, biorące udział w reakcjach immunologicznych. Do leków z tej grupy należy m.in. azatiopryna, metotreksat, cyklofosfamid czy leflunomid.

• Inhibitory kalcyneuryny – leki te hamują powstawanie interleukiny 2, jednej z cytokin. Do leków tych zaliczamy cyklosporynę A oraz takrolimu.

• Leki biologiczne, takie jak np. przeciwciała niszczące limfocyty T lub B lub skierowane przeciwko wybranym subpopulacjom komórek biorących udział w odpowiedzi immunologicznej.