Astma u dzieci - przyczyny, objawy, diagnostyka, zapobieganie, leczenie
Astma jest przewlekłą chorobą zapalną dróg oddechowych, w której uczestniczy wiele komórek i substancji przez nie uwalnianych. Przewlekłe zapalenie jest przyczyną nadreaktywności oskrzeli, prowadzącej do nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, ucisku w klatce piersiowej i kaszlu. Astma między okresami stabilizacji ulega zaostrzeniom. Okresy zaostrzenia choroby to epizody szybko narastającej duszności z często występującą niewydolnością oddechową. Objawy te są wynikiem ograniczenia przepływu powietrza przez skurczone oskrzela. Z problemem astmy boryka się około 15-20 procent dzieci. Najwyższe wskaźniki zachorowań obserwuje się w krajach rozwiniętych. Choroba ta w zasadniczy sposób zmienia jakość życia, a u dzieci jest poważną przyczyną absencji szkolnej. Co jeszcze warto wiedzieć o astmie u dzieci?
- 1. Astma oskrzelowa
- 2. Przyczyny astmy
- 3. Jakie jest ryzyko wystąpienia astmy u dziecka?
- 4. Objawy astmy u dzieci
- 5. Zaostrzenie astmy
- 5.1. Czynniki wywołujące zaostrzenie astmy
- 5.2. Zapobieganie zaostrzeniom astmy
- 6. Rozpoznania astmy oskrzelowej
- 7. Leczenie astmy
- 8. Kiedy dziecko z astmą wymaga hospitalizacji?
1. Astma oskrzelowa
Astma u dzieci jest przewlekłą chorobą zapalną dróg oddechowych, w której uczestniczy wiele komórek i substancji przez nie uwalnianych. Przewlekłe zapalenie jest przyczyną nadreaktywności oskrzeli, prowadzącej do nawracających epizodów świszczącego oddechu, duszności, ucisku w klatce piersiowej i kaszlu, występujących najczęściej w nocy lub nad ranem.
Astma oskrzelowa u dzieci charakteryzuje się odwracalną obturacją dróg oddechowych oraz nadreaktywnością oskrzeli na różne czynniki swoiste (alergeny) - astma oskrzelowa atopowa - i nieswoiste (zimno, gorąco, wysiłek fizyczny, emocje) - astma oskrzelowa nieatopowa.
Astma, będąca jedną z najpopularniejszych na świecie przewlekłych chorób wieku dziecięcego dotyka około 15-20 procent młodych pacjentów. Na przestrzeni ostatnich trzydziestu la nastąpił ogromny wzrost zachorowań na astmę. Ogromny odsetek zachorowań dotyczy osób z krajów wysoko rozwiniętych. Astma nie tylko obniża jakość życia młodych pacjentów, ale przyczynia się również do częstej absencji szkolnej.
Ze względu na przebieg kliniczny oraz nasilenie objawów chorobowych, astmę u dzieci można podzielić na astmę oskrzelową sporadyczną, przewlekłą łagodną, przewlekłą umiarkowaną i przewlekłą ciężką. Ciężkość astmy u dzieci jest związana z nasileniem procesu zapalnego w drogach oddechowych.
2. Przyczyny astmy
Powstanie astmy oskrzelowej jest procesem złożonym. Astma oskrzelowa u dzieci jest najczęściej zaburzeniem alergicznym, zależnym od przeciwciał IgE. Przeciwciała te po połączeniu z cząsteczkami alergenów wywołują szereg reakcji immunologicznych i biochemicznych, prowadzących do wyzwolenia tzw. kaskady zapalnej. Istotne znaczenie w wywoływaniu i podtrzymywaniu stanu zapalnego mają eozynofile.
3. Jakie jest ryzyko wystąpienia astmy u dziecka?
Wśród czynników ryzyka astmy u dzieci wyróżnić należy nie tylko czynniki genetyczne, ale również dużą ekspozycję alergenową, atopię, a także płeć. W przypadku najmłodszych pacjentów, astma częściej dotyka chłopców (różnica ta zanika około 10. roku życia). W przypadku pacjentów nieco starszych, tzn. w okresie dojrzewania, okresie późniejszym niż okres dojrzewania, astmę częściej rozpoznaje się u dziewcząt.
Inne czynniki ryzyka astmy to:
- mała masa urodzeniowa,
- duża ekspozycja na dym tytoniowy,
- zanieczyszczenia środowiskowe,
- infekcje układu oddechowego (przede wszystkim te wirusowe).
4. Objawy astmy u dzieci
U dzieci poniżej 5 roku życia objawy astmy mogą być zmienne oraz nieswoiste. Zdarza się, że podobne lub nawet identyczne objawy chorobowe występują w przebiegu infekcji u dzieci, które nie są dotknięte astmą oskrzelową. Lekarz, który rozpoznaje astmę u małego dziecka musi przeprowadzić nie badanie przedmiotowe czy dokładny wywiad rodzinny. Niezwykle ważne jest także obserwowanie charakterystycznych objawów. Wiarygodność rozpoznania zwiększa wykazanie uczulenia na alergeny.
U najmłodszych pacjentów objawy astmy zależą w dużej mierze od wieku i stanu zdrowia. Astma u dziecka małego może się manifestować w postaci:
- przewlekle utrzymującego się kaszlu,
- okresowo występującego świszczącego oddechu, kaszlu i/lub duszności powysiłkowych.
W tym okresie przebieg choroby może naśladować infekcję dróg oddechowych przebiegającą bez gorączki.
U dzieci starszych głównymi objawami astmy oskrzelowej są:
- napadowo występujący suchy kaszel, szczególnie w nocy,
- świszczący oddech,
- duszność,
- uczucie ucisku w klatce piersiowej.
Objawy te wywoływane są przez: ekspozycję na alergen, wysiłek fizyczny, infekcję, stres.
5. Zaostrzenie astmy
Zaostrzenie astmy stanowi poważny problem zdrowotny. Zaostrzenie astmy charakteryzuje się postępującym u pacjentów nasileniem symptomów chorobowych.
W zaostrzeniach astmy u dzieci występują objawy, świadczące o ciężkości zaostrzenia:
- sinica,
- trudność w mówieniu (mowa urywana, wypowiadanie pojedynczych słów),
- przyspieszenie czynności serca,
- wdechowe ustawienie klatki piersiowej,
- praca dodatkowych mięśni oddechowych,
- wciąganie międzyżebrzy,
- zaburzenia świadomości,
- duszność występująca nawet w spoczynku,
- kaszel o charakterze napadowym,
- głośne świsty przy oddychaniu,
- uczucie niepokoju,
- uczucie lęku,
- podwyższone ciśnienie tętnicze,
- tętno paradoksalne - różnica pomiędzy ciśnieniem skurczowym podczas wdechu i wydechu,
- utrata przytomności,
- przyjmowanie przez dziecko wymuszonej pozycji - półsiedzącej, z pochyleniem do przodu i z podparciem rękoma;
- u niemowląt niepokój, niechęć do jedzenia, u starszych dzieci pobudzenie psychoruchowe lub nadmierna senność.
Zaobserwowanie któregoś z tych objawów u dziecka powinno skutkować bezzwłocznym wezwaniem pomocy lekarskiej przez rodzica.
5.1. Czynniki wywołujące zaostrzenie astmy
Istnieją pewne czynniki, wywołujące zaostrzenie astmy. Zaostrzenie astmy może wystąpić u dziecka, które jest narażone na bezpośredni kontakt z kurzem, sierścią zwierząt, grzybów pleśniowych. Wśród niestwoistych czynników wyzwalających nadreaktywność oskrzeli, wymienić należy również dym tytoniowy, sytuacje stresowe, czy zimne powietrze. Zaostrzenie astmy może nastąpić wskutek nieprawidłowego sposobu przyjmowania przez pacjenta środków farmaceutycznych.
Czynnikiem wywołującym zaostrzenie astmy są również infekcje dróch oddechowych. Zakażenia te mogą być spowodowane wirusem grypy, syncytialnym wirusem oddechowym (na niego narażone są przede wszystkim dzieci i niemowlęta). Zaostrzenie astmy może być także wywołane infekcjami o etiologii bakteryjnej takimi drobnoustrojami, jak Chlamydia, Haemophilus, Streptococcus czy Mycoplasma; choć bakterie rzadziej niż wirusy wydają się być przyczyną pogorszenia choroby.
5.2. Zapobieganie zaostrzeniom astmy
- Zmniejszanie do minimum ekspozycji na alergeny;
- Unikanie dymu tytoniowego;
- Unikanie infekcji;
- Unikanie zanieczyszczonego środowiska;
- Unikanie czynników drażniących, takich jak: tlenek azotu, dwutlenek siarki, farby, lakiery;
- Jak najdłuższe karmienie dziecka piersią;
- Przy objawach choroby stosowanie wczesnego leczenia profilaktycznego.
6. Rozpoznania astmy oskrzelowej
Na astmę oskrzelową narażone są przede wszystkim te dzieci, w rodzinie których występowały już przypadki zachorowań. Prawdopodobieństwo astmy oskrzelowej zwiększa występowanie astmy u krewnych pierwszego stopnia (rodzice, rodzeństwo). Dodatkowo, na astmę narażone są dzieci borykające się z inną chorobą alergiczną, np. atopowym zapaleniem skóy czy katarem siennym.
W przypadku najmłodszych pacjentów, ponad osiemdziesiąt procent przypadków zachorowań na astmę stanowi astma atopowa, uwarunkowana genetycznie, związana z natychmiastowym typem nadwrażliwości i przeciwciałami swoistymi IgE. W wielu przypadkach stwierdza się występowanie chorób alergicznych w rodzinie dziecka. Sympotomy chorobowe występują na skutek nadmiernej ekspozycji na alergen. Przykładem alergenu może być w tym wypadku kurz, roztocza, sierść, jedzenie, pyłki drzew, trawy, chwasty.
Astma nieatopowa zazwyczaj występuje u osób, które zmagały się z częstymi infekcjami górnych dróg oddechowych, nawracającą infekcją zatok, przewlekłym zakażeniem dróg moczowych, nawracającą infekcją migdałków, wirusowymi infekcjami dróg oddechowych, grzybiczymi infekcjami górnych dróg oddechowych, zakażeniami bakteryjnymy górnych dróg oddechowych. Skutkiem astmy nieatypowej mogą być zmiany strukturalne w płucach. Choroba zazwyczaj ma cięższy przebieg, a i jej leczenie jest bardziej skomplikowane. W astmie nieatopowej nie udaje się wykryć rodzinnego występowania ani czynników uczulających.
Na postawienie rozpoznania astmy oskrzelowej pozwala przede wszystkim stwierdzenie typowych objawów tej choroby w wywiadzie i badaniu przedmiotowym. Lekarz może podejrzewać, że ma do czynienia z astmą, gdy u dziecka występuje przynajmniej jeden z następujących objawów: epizody świszczącego oddechu >1 raz w miesiącu, kaszel lub świszczący oddech wywołane aktywnością fizyczną, kaszel bez związku z zakażeniem wirusowym (szczególnie w nocy), brak sezonowej zmienności objawów, utrzymywanie się objawów po 3. roku życia, wystąpienie objawów lub ich nasilenie po narażeniu na alergeny wziewne lub inne czynniki, mogące wywoływać zaostrzenie astmy (dym tytoniowy, wysiłek fizyczny, silne emocje). Można podejrzewać astmę również wówczas, gdy w wyniku przeziębienia często dochodzi do zajęcia dolnego odcinka układu oddechowego lub gdy objawy trwają >10 dni lub gdy dolegliwości ustępują dopiero po wdrożeniu leczenia przeciwastmatycznego.
Następnym krokiem jest wykonanie badań czynnościowych układu oddechowego (spirometria, ocena szczytowego przepływu wydechowego, testy dymnamiczne), mających na celu potwierdzenie rozpoznania. Zdjęcie rentgenowskie klatki piersiowej zwykle wykazuje prawidłowy obraz płuc, może być jednak pomocne w wykluczeniu innych chorób. W diagnostyce astmy u dzieci pomocna może być także ocena całkowitego stężenia IgE i swoistych IgE w surowicy krwi, eozynofilia we krwi obwodowej i punktowe testy skórne. Te badania mają zastosowanie przy rozpoznawaniu atopowej astmy oskrzelowej.
7. Leczenie astmy
Leczenie astmy ma na celu odwrócenie mechanizmów, które doprowadziły do duszności. Przy niewielkiej duszności należy zadbać o dostęp świeżego powietrza oraz podać wziewny B2-mimetyk. Rolą B2-mimetyku jest przede wszystkim przeciwdziałanie skurczowi mięśniówki gładkiej oskrzeli. W większości przypadków po kilkukrotnym zastosowaniu B2-mimetyku uzyskujemy spodziewany efekt.
Ponieważ skurcz oskrzeli jest przejawem nasilenia procesu zapalnego, jaki ma miejsce w drogach oddechowych, w ogromnej większości przypadków jednocześnie z leczeniem rozkurczającym pacjent dostaje glikokortykosteroidy. Można je podawać zarówno parenteralnie, jak i doustnie. Według wytycznych GINA wskazaniem do zastosowania glikokortykosteroidów doustnych jest brak szybkiej lub utrzymującej się poprawy po leczeniu szybko działającym B2-mimetykiem po jednej godzinie.
Trzecim, równie ważnym lekiem pierwszego rzutu jest tlen. Celem tlenoterapii jest uzyskanie saturacji krwi 95% u dzieci. Substancje antycholinergiczne (ipratropium), hamujące układ przywspółczulny, to dodatkowe preparaty stosowane w celu rozszerzenia oskrzeli. Okazuje się, że połączenie B2-mimetyku szybko działającego z antycholinergikiem może przyczynić się do silniejszego rozszerzenia dróg oddechowych w porównaniu z każdym z nich podanym osobno. Decyzję o podaniu antybiotyku opiera się na ocenie stanu klinicznego dziecka, badaniach radiologicznych i bakteriologicznych. Jednak im młodsze dziecko, tym częściej infekcje wywołują napad astmy i tym częściej należy podać antybiotyk.
Astma u dzieci może być skutecznie kontrolowana i leczona u większości chorych dzieci. Celem prawidłowego leczenia jest osiągnięcie maksymalnej poprawy stanu klinicznego przy zastosowaniu minimalnej ilości leków. Aby to osiągnąć, należy:
- ograniczyć lub całkowicie wyeliminować objawy przewlekłe choroby,
- zapobiegać zaostrzeniom,
- utrzymywać jak najlepszą czynność płuc,
- utrzymywać aktywność fizyczną dziecka,
- zmniejszyć lub wyeliminować konieczność używania krótkodziałających leków B2-adrenergicznych.
Ponieważ dzieci chorują głównie na astmę oskrzelową atopową, dlatego ważnym czynnikiem leczniczym jest wyeliminowanie szkodliwych alergenów wziewnych i pokarmowych. Leki stosowane w astmie mogą być podawane na różne sposoby: wziewnie, doustnie lub pozajelitowo. Optymalną forma leczenia jest podawanie leków wziewnych, ponieważ dostając się bezpośrednio do układu oddechowego, działają najszybciej i są skuteczne w małych dawkach.
Leki do inhalacji można podawać w różnego typu dozownikach: ciśnieniowych (MDI), proszkowych typu dysk lub turbuhaler oraz w nebulizatorach pneumatycznych. U dzieci ze względu na trudności z koordynacją wdechowo-ruchową oraz małą depozycją płucną aerozolu przydatne są przedłużacze objętościowe. Dzięki nim ogranicza się drażniące działanie freonu oraz zmniejsza depozycje leku w jamie ustnej, a zwiększa w drzewie oskrzelowym.
Leki profilaktyczne, przeciwzapalne stosowane w astmie, to: kromoglikany, kortykosterodiy wziewne, preparaty teofiliny, długo działające leki B2-adrenergiczne, leki antyleukotrienowe. Leki objawowe, znoszące skurcz oskrzeli, to: krótko działające leki B2-adrenergiczne, wziewne leki antycholinergiczne, krótkodziałające preparaty teofiliny.
W astmie u dzieci, tak jak i w innych chorobach alergicznych, można stosować immunoterapię swoistą (odczulanie). Ważnymi elementami leczenia astmy oskrzelowej są: fizykoterapia, umiarkowany wysiłek fizyczny. Istotną rolę odgrywa leczenie klimatyczno-senatoryjne.
8. Kiedy dziecko z astmą wymaga hospitalizacji?
Dziecko z astmą wymaga hospitalizacji w następujących sytuacjach:
- kiedy po zastosowaniu dużej dawki glikokortykosteroidów w inhalacji nie nastąpiła poprawa klinicznego stanu dziecka,
- kiedy dziecko ma obniżoną odporność, jest zmęczone lub wyczerpane,
- kiedy szczytowy przepływ wydechowy (PEF) jest znacznie obniżony w porównaniu z wartościami należnymi.
- kiedy saturacja krwi tętniczej jest niższa niż 92% (przy oddychaniu powietrzem atmosferycznym).
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.