Pomoc w sytuacjach kryzysowych
Pomoc w sytuacjach kryzysowych może mieć charakter doraźny, by od razu zmniejszyć nasilenie stresu odczuwanego przez ludzi doświadczonych kryzysem albo przybrać formę psychoterapii krótkoterminowej. Nie ma jednoznacznej definicji sytuacji trudnej bądź kryzysu. Istnieją jednak uniwersalne stresory, pociągające za sobą ryzyko destabilizacji równowagi psychicznej jednostki, do których daje się zaliczyć, np. śmierć bliskiej osoby, gwałt, zdradę, akty terroru, katastrofy komunikacyjne, klęski żywiołowe, wojny, poważne choroby, inwalidztwo, przemoc domową. Co to jest sytuacja kryzysowa, jakie niesie konsekwencje i w jaki sposób sobie z nią radzić?
1. Charakterystyka sytuacji kryzysowych
Sytuacja kryzysowa może być definiowana na kilka różnych sposobów. Kryzys to gwałtowna, nagła, niespodziewana zmiana, której zwykle towarzyszą negatywne stany emocjonalne. Często sytuacje trudne wynikają z niekorzystnych zmian w życiu człowieka, np. utraty pracy, żałoby, choroby. Napięcie psychiczne może jednak implikować sytuacja na pozór pozytywna, jak wesele, ciąża, narodziny dziecka czy awans w pracy. Koncepcje psychologiczne zwracają uwagę, że sytuacje kryzysowe, np. krytyczne wydarzenia życiowe, wywołujące brak równowagi wewnętrznej, mają charakter przejściowy i wymagają adaptacji jednostki do nowych warunków czy okoliczności. Konieczność dostosowania się do nowego układu odniesienia rodzi stres, niepewność, poczucie braku kontroli nad własnym życiem i lęk.
Sytuacje kryzysowe ze względu na czas trwania stresora mogą mieć charakter ostry, gwałtowny, nagły, np. śmierć bliskiej osoby, kiedy jednostka stoi przed „faktem dokonanym” albo chroniczny, permanentny, np. poważna choroba somatyczna współmałżonka, kiedy osoba stopniowo „oswaja się” z trudną sytuacją, uczy się żyć niejako na nowych warunkach, zdając sobie sprawę z ewentualnych negatywnych skutków choroby. Czasami nagłe kryzysy mogą przerodzić się w chroniczne, kiedy człowiek nie potrafi poradzić sobie w nowej sytuacji i korzysta z patologicznych form rozwiązania problemu, np. uciekając w różne rodzaje uzależnień. Psychologowie dzielą także kryzysy na:
- sytuacyjne – najczęściej mają postać traumy, czyli ekstremalnego stresu, np. urazy psychiczne, zagrażające zdrowiu, życiu albo bezpieczeństwu jednostki;
- rozwojowe – pojawiają się w konkretnych momentach i etapach życia człowieka. Wymagają redefinicji zadań, ról i funkcji jednostki. Są naturalnym stanem, który może się pojawić np. w sytuacji rozpoczęcia szkoły, zawarcia małżeństwa czy narodzin pierwszego dziecka.
2. Skutki kryzysów
Dynamika zmian emocjonalnych u jednostki w sytuacji kryzysowej jest bardzo burzliwa. Zazwyczaj człowiek zostaje zaskoczony przez nagłą zmianę, czuje się przeciążony i nie radzi sobie z mnogością negatywnych uczuć. Konsekwencje kryzysu manifestują się w czterech sferach funkcjonowania człowieka, co prezentuje tabela niżej.
Sfera funkcjonowania człowieka | Opis zmian |
---|---|
sfera emocjonalna | szok, silny lęk, przerażenie, strach, rozpacz, żal, panika, nastrój depresyjny, frustracja, złość, gniew, wściekłość, agresja, odrętwienie emocjonalne, utrata bezpieczeństwa i poczucia kontroli, niepewność, obawa, poczucie winy, bezradność, depersonalizacja, bierność, brak motywacji do działania |
sfera behawioralna | zależność od otoczenia, wybuchy gniewu, irytacja, drażliwość, nadpobudliwość, zmiana aktywności, patologiczne zachowania (np. nadużywanie alkoholu), histeria, słaby refleks, płacz, pobudzenie ruchowe lub stupor, trudności w komunikacji, unikanie ludzi |
sfera fizjologiczna | pocenie się, kłopoty z oddychaniem, utrata apetytu, zaburzenia snu, problemy gastryczne, biegunki, niestrawność, nudności, wymioty, wysypki, poczucie zmęczenia, różne wrażenia bólowe, dolegliwości somatyczne |
sfera poznawcza | zawężenie pola uwagi, koszmary senne, problemy z koncentracją, dezorientacja, amnezja, derealizacja, omamy, myśli natrętne, ograniczona zdolność logicznego myślenia, brak zdolności rozwiązywania problemów i podejmowania racjonalnych decyzji |
Reakcja kryzysowa przebiega zwykle w czterech etapach:
- faza szoku – silne pobudzenie albo odrętwienie, poczucie chaosu, nieprawidłowe kontakty społeczne, obecność szeregu mechanizmów obronnych, np. zaprzeczania, wyparcia, racjonalizacji;
- faza reakcji emocjonalnych – intensyfikacja negatywnych emocji, konfrontacja z trudną sytuacją. Brak wsparcia ze strony innych może spowodować, że kryzys przybierze postać chroniczną. Wczesna interwencja i otoczenie opieką umożliwiają pracę nad kryzysem i przezwyciężenie go;
- faza pracy nad kryzysem – wyciszenie negatywnych emocji, stopniowe uwalnianie się od stresu i ciężkich przeżyć, początki myślenia o przyszłości;
- faza nowej orientacji – odbudowa poczucia kontroli, poczucia własnej wartości i tożsamości. Człowiek otwiera się na nowe związki i czuje się ubogacony trudnym doświadczeniem życiowym.
Warto pamiętać, że etapy kryzysu mają charakter umowny. Dzieci i młodzież nieco inaczej doświadczają sytuacji kryzysowych – mają mniejsze zasoby radzenia sobie ze stresem, czują się częściej osamotnione, a swoje frustracje wyrażają agresją lub irytacją.
3. Interwencje kryzysowe
Pomoc w sytuacjach kryzysowych określa się inaczej mianem interwencji kryzysowej. Interwencja kryzysowa służy przywróceniu osobie równowagi psychicznej, jaką prezentowała przed zaistniałą sytuacją. Interwencje kryzysowe obejmują interdyscyplinarne (systemowe) metody oddziaływania na człowieka w kryzysie. Dostarczają wsparcia i różnych form pomocy: psychologicznej, medycznej, socjalnej, informacyjnej, materialnej oraz prawnej. Niejednokrotnie w pierwszym momencie zaistnienia sytuacji trudnej pomagają nie wykwalifikowani specjaliści, ale świadkowie zdarzenia albo rodzina, znajomi, przyjaciele. Warto wówczas pamiętać, by osobę w stanie szoku otoczyć wsparciem, współczuciem, umieć wysłuchać i uspokoić.
W skrajnych przypadkach (np. pożar, wypadek komunikacyjny) należy pamiętać o oddaleniu człowieka z miejsca zdarzenia, by ochronić go przed niebezpieczeństwem i potencjalnymi urazami. Ludzie oszołomieni katastrofą często nie myślą racjonalnie, są w stanie dysocjacji – oddzielenia uczuć od rozsądku, dlatego trzeba dawać jasne komunikaty i wskazówki. Po zapewnieniu doraźnej pomocy, należy niezwłocznie skontaktować się z lekarzem lub psychologiem. Być może konieczne będzie podanie leków uspokajających. Dopiero po wstępnych zabiegach interwencyjnych przychodzi czas na pomoc i wsparcie psychologiczne.
Interwencja kryzysowa to kontakt terapeutyczny, ale nie psychoterapia. Kiedy interwencja nie pomaga, pacjenta można skierować na terapię krótkoterminową. Czemu służy pomoc psychologiczna w sytuacjach kryzysowych?
- Pomaga złagodzić niepokój i lęk.
- Daje wsparcie emocjonalne.
- Wzmacnia poczucie bezpieczeństwa.
- Zapewnia opiekę w trudnych chwilach, kiedy człowiek nie radzi sobie z codziennymi obowiązkami, nie umie racjonalnie myśleć ani podejmować trafnych decyzji.
- Pomaga w konkretnych sprawach, np. udziela dostępu do informacji prawnych.
Istota interwencji kryzysowej to „odkatastrofizowanie” sytuacji trudnych, wzmocnienie odporności na stres i otoczenie wsparciem, które w trudnych momentach życiowych jest niezwykle istotne.
Nie czekaj na wizytę u lekarza. Skorzystaj z konsultacji u specjalistów z całej Polski już dziś na abcZdrowie Znajdź lekarza.